lầm và nó không thể tồn tại bằng cách nào khác hơn được? Rồi ra ai sẽ xét
xử tôi đây, và xét xử tôi về tội gì? Quý vị muốn nghĩ sao tùy ý, chứ còn tôi
thì tôi thấy là không thể được và bất công quá.
Và mặc dù tôi đã nỗ lực hết sức, nhưng tôi cũng không làm sao nghĩ
được rằng không có cuộc sống ngày sau và không có đấng Tạo hóa. Có lẽ
những điều đó quả có thật, dù cho chúng ta chẳng hiểu gì về cuộc sống
ngày sau và những định luật của đời sống đó. Nhưng nếu điều đó khó khăn
và bất khả lĩnh hội như vậy thì làm sao tôi lại có bổn phận phải hiểu cơ
chứ? Quả thật, họ có bảo tôi rằng- dĩ nhiên là có cả hoàng thân trong số đó-
đó chính là chỗ đòi hỏi đức vâng phục, vâng phục mà không cần lý luận gì
cả, vâng phục do nơi ý thức đạo đức thuần tuý mà thôi, rồi nhờ thế tôi sẽ
được ban thưởng trong thế giới mai sau vì đức khiêm cung ấy. Chúng ta đã
hạ giá đấng Tạo hóa quá thấp bằng cách gán những tư tưởng của chúng ta
cho ngài, rồi chúng ta lại bực tức vì không làm sao hiểu nổi ngài. Vậy thì
tôi xin nhắc lại, thật khó mà đòi hỏi ta phải có trách nhiệm về những vấn đề
con người chúng ta không được hiểu thấu. Và nếu thế, người ta sẽ xét xử
tôi ra làm sao vì có tôi không hiểu được ý muốn và định luật của Tạo hóa?
Không! Tốt hơn chúng ta nên gạt vấn đề tôn giáo qua một bên.
Thôi, như thế cũng đủ rồi. Khi tôi đọc đến những dòng này thì mặt trời
chắc đã mọc lên và “vang tiếng trên trời” và sức mạnh vô biên, bát ngát của
nó đã chảy chan hòa trên khắp muôn loài rồi. Thì cứ việc như thế đi! Tôi sẽ
chết khi nhìn thẳng vào nguồn năng lực và nguồn sự sống này, một sự sống
tôi không mong muốn! Giá như tôi không bao giờ được sinh ra, chắc chắn
sẽ chẳng bao giờ tôi lại chọn một cuộc sinh tồn trong những điều kiện nực
cười như vậy. Nhưng tôi vẫn còn quyền để chết, mặc dù ngày tàn của tôi
cũng chẳng còn bao lăm nữa sẽ đến. Cái quyền này sẽ chẳng lớn lao gì,
cuộc phản kháng này cũng chẳng được là mấy.
Một lời chót: Tôi không chết vì thiếu can trường chịu đựng thêm ba tuần
lễ nữa! Ồ! Chắc chắn tôi phải có đủ can trường nghị lực, và nếu muốn, tôi
vẫn có thể rút ra được đầy đủ niềm khích lệ ngay trong sự ý thức về nỗi xúc
phạm tôi này. Nhưng tôi không phải là nhà thơ người Pháp và tôi cũng
