ở châu Âu, đã thề không bao giờ trở về quê nhà con ạ. Ba di cư hẳn ra nước
ngoài.
Tôi không nén được, kêu lên:
- Sang gặp Gertsen? Tham gia tuyên truyền từ ngoại quốc phải không
ạ? Chắc là suốt đời ba thường tham gia một mưu toan gì đó?
- Không, anh bạn ơi, ba không hề tham gia một mưu toan nào cả.
Trông kìa, mắt con thậm chí long lanh; ba yêu những tiếng kêu như thế của
con, con trai ạ. Không, hồi ấy ba ra đi là vì ba buồn, một nỗi buồn bất ngờ.
Đấy là nỗi buồn của nhà quý tộc Nga, đúng, ba không biết diễn ta hay hơn.
Nỗi buồn của quý tộc, thế thôi.
- Chế độ nông nô… việc giải phóng dân tộc chăng? - Tôi ấp úng hỏi.
- Chế độ nông nô ư? Con tưởng ba buồn nhớ chế độ nông nô hay sao?
Ba không thể chịu đựng việc giải phóng dân tộc hay sao? Ồ không, anh bạn
ơi, ba là người trong nhóm giải phóng đấy con ạ. Ba ra nước ngoài không
phải vì tức giận. Ba vừa mới làm việc ở toà án hòa giải, làm việc cật lực,
làm việc hoàn toàn vô tư, và ba ra đi thậm chí không phải vì theo chủ nghĩa
tự do mà nhận được ít đâu. Ba và tất cả những người được như ba đều
chẳng nhận gì cả. Ba bỏ đi vì kiêu hãnh hơn là vì hối tiếc, và con hãy tin
rằng ba rất xa cái ý nghĩ rằng mình đã đến lúc chấm dứt cuộc sống làm một
gã thợ giày khiêm nhường. Je suis gentilhomme avant tout et je mourrai
gentilhomme!
. Nhưng dù gì thì ba vẫn cứ buồn. Những người như ba ở
nước Nga có chừng gần một ngàn người; đúng, có lẽ không nhiều hơn;
nhưng ngần ấy quá đủ để ý tưởng khỏi bị thui chột. Lớp người như ba có ý
tưởng, anh bạn thân mến ạ!… Này anh bạn, ba nói với một hi vọng lạ lùng,
rằng con sẽ hiểu toàn bộ sự nhảm nhí đó. Ba kêu gọi con thật lòng đấy: từ
lâu ba đã mong ước sẽ nói gì đó với con… với con, đúng là với con! Mà
thôi… mà thôi…
- Không, ba cứ nói đi, - tôi kêu lên. - Con thấy vẻ mặt chân thành của
ba… Sao cơ ạ, châu Âu hồi ấy đã làm cho ba hồi sinh chăng? Và “nỗi buồn
