ba chỉ có cả thẩy gần một ngàn người, có thể nhiều hơn hoặc ít hơn, song
cả nước Nga hiện chỉ sống để tạo ra một ngàn người đó. Người ta sẽ bảo ít
quá, họ giận dữ nói rằng tốn bao nhiêu thế kỷ và bao nhiêu triệu dân chỉ để
tạo nên một ngàn con người. Theo ba, ngần ấy không hề ít.
Tôi nghe một cách căng thẳng. Nổi lên vấn đề xác tín, định hướng
toàn bộ cuộc đời. “Một ngàn con người” kia làm ông nổi bật lên! Tôi cảm
thấy sự bành trướng của ông đối với tôi xuất phát từ sự chấn động bên
ngoài nào đó. Ông nói tất cả những lời nồng nhiệt đó với tôi trong khi yêu
tôi; nhưng vì sao đột nhiên ông lại nói và tại sao ông muốn nói với chính
tôi, thì tôi vẫn chưa hiểu nổi. Versilov nói tiếp:
- Ba di cư ra nước ngoài và không hối tiếc gì. Tất cả những gì vừa sức
mình, ba đã làm lúc còn ở nước Nga. Ra nước ngoài, ba vẫn tiếp tục phục
vụ nước Nga, nhưng bằng việc mở rộng tư tưởng. Song làm như thế, ba sẽ
phục vụ nước Nga nhiều hơn so với nếu ba chỉ là người Nga; giống như
bấy giờ người Pháp chỉ là người Pháp, và người Đức chỉ là người Đức. Ở
châu Âu hiện thời người ta chưa hiểu điều đó. Châu Âu đã tạo nên những
kiểu người Pháp, người Anh, người Đức cao quý, nhưng hầu như còn chưa
biết gì về con người tương lai của mình. Và hiện thời hình như chưa muốn
biết. Cũng dễ hiểu thôi: họ không có tự do, còn chúng ta tự do. Bấy giờ chỉ
có mình ba ở châu Âu, với nỗi buồn Nga, là được tự do.
Này anh bạn, nhớ chuyện lạ này nhé, một người Pháp bất kỳ có thể
phục vụ không chỉ nước Pháp của mình, mà còn cả nhân loại, với điều kiện
vẫn là một người Pháp hơn ai hết; người Anh và người Đức cũng tương tự.
Chỉ có người Nga, ngay cả vào thời nay, tức là trước khi tổng kết, đã có khả
năng trở thành người Nga hơn ai hết chính vào lúc làm một người châu Âu
hơn ai hết. Đó là sự khác biệt dân tộc cơ bản nhất của chúng ta so với tất cả
mọi người. Ở nước ta, cái đó rõ nhất. Ở Pháp, ba là người Pháp, với người
Đức, ba là người Đức, với người Hi Lạp cổ - ba là người Hi Lạp bằng cách
đó, ba là người Nga hơn ai hết. Bằng cách đó, ba là một người Nga thực thụ
và ba phục vụ nước Nga được nhiều nhất, bởi vì ba đại diện cho truyền
