thống chủ yếu của đất nước. Ba là người đi tiên phong của tư tưởng đó.
Bấy giờ ba di cư ra ngoại quốc, nhưng đâu phải ba từ bỏ nước Nga? Không,
ba tiếp tục phục vụ nước Nga. Dù ba chẳng làm được gì ở châu Âu, dù ba
chỉ đi lang thang (ba biết rằng mình chỉ đi lang thang); nhưng ba mang theo
tư tưởng và ý thức của mình, thế là đủ. Ba mang theo sang đó nỗi buồn Nga
của mình. Ôi, không chỉ máu đổ hồi đó, thậm chí không chỉ (việc đốt phá)
điện Tuileries làm cho ba sợ, mà còn tất cả những gì phải tiếp đến sau đó.
Họ sẽ còn đánh nhau lâu, bởi lẽ họ vẫn còn là những người Đức hơn ai hết
và những người Pháp hơn ai hết, họ chưa chấm dứt công việc của mình
trong các vai đó. Mà cho đến bây giờ ba vẫn tiếc những gì bị phá hoại. Đối
với người Nga, châu Âu cũng quý gia y như nước Nga: mỗi hòn đá đều
thân thương. Châu Âu cũng là tổ quốc của chúng ta y như nước Nga. Ồ,
còn hơn thế! Không có ai yêu nước Nga hơn ba, song ba không bao giờ
trách mình về việc ba yêu Venice, Roma, Paris, kho tàng khoa học và nghệ
thuật của họ, toàn bộ lịch sử của họ hơn cả nước Nga. Ôi, người Nga cảm
thấy thân thiết biết bao với những phiến đá cổ của người khác, với những
chuyện thần kỳ của thế giới cũ, với những mảnh vỡ thiêng liêng, thậm chí
chúng ta còn trân trọng chúng hơn họ! Bây giờ họ có các tư tưởng và tình
cảm khác, họ không còn trân trọng các phiến đá cổ… Ở đấy những kẻ bảo
thủ chỉ đấu tranh để sinh tồn; và những người cấp tiến cũng chỉ lo giành
quyền có miếng ăn. Chỉ riêng nước Nga sống không phải cho mình, mà là
cho tư tưởng, và anh bạn ơi, anh phải đồng ý với tôi, rằng gần một thế kỷ
nay nước Nga sống hoàn toàn không phải cho mình, mà cho cả châu Âu!
Còn họ? Họ phải chịu đau khổ khủng khiếp trước khi lên tới thiên đường.
Thú thật, tôi nghe với tâm trạng rất bối rối; ngay cả giọng nói của
Versilov cũng làm cho tôi lo sợ, tuy tôi không thể không ngạc nhiên về các
tư tưởng. Tôi rất sợ sự giả dối. Đột nhiên tôi nghiêm giọng nhận xét:
- Ba vừa nhắc đến “thiên đường”. Con nghe nói, hồi ở nước ngoài ba
tuyên truyền cho thượng đến và đeo ảnh thánh phải không?
