tan rã. Chính xã hội đã phơi bày ra trước mắt hắn cuộc sống mà bao nhiêu
kẻ tai to mặt lớn lại là những kẻ không có đạo đức; trong xã hội ấy, “thiên
hạ ca ngợi đức hạnh, nhưng thiên hạ ghét nó, nhưng thiên hạ trốn tránh nó,
nhưng nó lạnh cóng, mà trong thế gian này lại cần phải có đôi bàn chân ấm
nóng”; trong xã hội ấy, chính những kẻ quyền quý đã dạy cho hắn lòng căm
ghét những người lương thiện như lập luận của vị thượng thư kia khi chứng
minh rằng “đối với nhân dân không có gì ích lợi bằng sự dối trá và không
có gì hại bằng sự thật thà”.
Trong sự phủ định triệt để của Rameau, tuy hết sức bỉ ổi, nhưng lại
chứa đựng không ít sự thật của thời đại, vì thế vẫn toát lên ý nghĩa phê
phán tích cực. Rameau không ngần ngại nói toạc ra rằng ở đời “khi người
ta đã giàu có thì người ta muốn làm gì mặc lòng, không bao giờ bị nhục nhã
cả”, và còn vô liêm sỉ hơn, nhưng chẳng phải là không sâu sắc: hắn tuyên
bố con tôi sẽ phải giàu có... “Cháu sẽ có vàng, tôi xin nói với ông như vậy.
Nếu cháu có nhiều vàng, thì cháu sẽ chẳng thiếu gì hết, kể cả lòng tôn trọng
và sự kính nể của ông”. Tác giả viết: “Rameau là một người đáng ghét
không hơn không kém những kẻ khác, chỉ có điều hắn thẳng thắn hơn, nhất
quán hơn và đôi khi sâu sắc hơn trong sự hư hỏng của mình”.
Rameau không đơn thuần là sản phẩm thụ động của xã hội. Hắn còn
vượt lên trên xã hội, quan sát nó bằng con mắt có ý thức và trí thông minh
sẵn có. Hắn mò mẫm tìm ra nguyên nhân của những bất công trong xã hội:
“Sự sắp đặt quỷ quái gì mà có những kẻ ngốn đầy ứ đủ thứ, trong khi
những người khác có cái dạ dày quấy nhiễu như họ, có cái đói tái phát như
họ, mà lại chẳng có gì để đút vào miệng”. Hắn hiểu rằng “trong thiên nhiên
có các loài vật xâu xé nhau, trong xã hội có các giai cấp xâu xé nhau”.
Nhưng Rameau lại rút ra kết luận muốn trở thành “một tên kẻ cướp sung
sướng giữa những tên kẻ cướp giàu có”, vì hắn lí luận rằng “người ta phỉ
nhổ một kẻ lưu manh tầm thường, nhưng không thể không cảm phục một
tên đại gian đại ác”.
