Rameau chính là hình ảnh lớp người đang vật lộn trong xã hội lúc bấy
giờ để tự khẳng định, nhưng cuộc đấu tranh của họ không vượt ra ngoài
khuôn khổ của chủ nghĩa cá nhân do đó rơi vào bế tắc.
Có ý kiến cho rằng trong cuộc trò chuyện này, Rameau hoàn toàn nắm
quyền chủ động. Những lập luận của hắn tuy hết sức bỉ ổi, nhưng lại có sức
lôi cuốn ghê gớm ngay cả đối với người đang ngồi trò chuyện với hắn và
thỉnh thoảng lên tiếng phản đối. Dường như “Tôi” chỉ phản ứng lấy lệ, chứ
trong thâm tâm thầm cảm phục “Hắn”. Có ý kiến lại cho rằng Rameau chỉ
có vẻ thắng thế trong phần thứ hai trên bình diện lí thuyết, nhưng sang đến
phần sau, triết gia dễ dàng chứng minh cho hắn thấy rằng mọi lí thuyết của
hắn chẳng có giá trị gì trong thực tiễn, mà chỉ đưa đến những thất bại và
những thái độ mâu thuẫn. Dù sao cũng phải thừa nhận có sự bắt gặp, thông
cảm đến một mức độ nào đấy giữa triết gia và Rameau. Điều này cũng dễ
hiểu khi ta biết rằng có thể xem “Tôi” và “Hắn” là hai mặt của chính tác
giả. Triết gia tự tách một phần của mình ra để trò chuyện. Ông gán cho
Rameau những ý nghĩ lời lẽ mà bản thân ông thấy bỉ ổi quá, không thể trực
tiếp nói ra. Không có sự đối lập giữa “Tôi” và “Hắn”, giữa tác giả và nhân
vật, giữa độc thoại và đối thoại. Đối thoại ở đây trở thành biện pháp để tác
giả tự phân đôi và trình bày những mặt mâu thuẫn thống nhất của chính bản
thân ông.
Phùng Văn Tửu
