2. Trước hết ta tự hỏi: Tại sao Goethe lại hào hứng dịch Cháu ông
Rameau sang tiếng Đức, một tác phẩm hầu như còn vô danh trên nước
Pháp láng giềng? Khó mà biết được hết lí do, nhưng ta không thể không
nhận ra những nét tương đồng nào đó về mặt cấu trúc giữa Cháu ông
Rameau với Faust, tác phẩm lớn được Goethe ôm ấp suốt đời. Sự đồng
cảm, đồng điệu giữa hai tác giả phải chăng là ở tính biện chứng nơi cả hai
tác phẩm? Biện chứng - thuật ngữ chưa có nơi các nhà bách khoa Pháp và
trở thành tiêu ngữ cho tư tưởng Đức đầu thế kỉ XIX nói đơn giản, bao giờ
cũng cần đến ba hạn từ: hai hạn từ đối lập và một hạn từ làm trung giới.
Faust và Mephisto là cặp đối lập, nhưng cũng tiềm ẩn trong đó bản chất nhị
nguyên của con người (“Ôi, trong lồng ngực ta có hai linh hồn cùng ở”,
Faust). Trong mỗi con người đều có chất Faust và chất Mephisto như là hai
mặt của thực thể người. Cả hai tính chất luôn là đối trọng và lực tác động
ngược lại trong quá trình con người trưởng thành trong bi kịch. Hạn từ
trung giới ở đây là Chúa Trời, cho phép hai cái đối cực tự do hành động và
giữ vai trò của ý thức quan sát, phê phán như là người lược trận trước sự
xung đột giữa chính đề và phản đề trong các nghịch lí (Antinomien) của
Kant! Trong Cháu ông Rameau, Hắn và Tôi (Rameau và ông triết gia) là
cặp đối lập, còn Người dẫn chuyện làm hạn từ trung giới. Ba mà là một,
một mà là ba, giống như bản tính trội chảy của cuộc sống! Nhưng, Rameau
(Hắn) là... Rameau, chứ không (còn) phải là chàng Werther ẻo lả của
Goethe luôn khổ sở với chính mình, cũng không (còn) phải là ông nghè
Faust cao ngạo luôn bận tâm đến việc hiện thực hóa cá nhân mình giữa
dòng đời ô trọc. Rameau bảo: “Tôi chịu đựng dễ dàng hơn tình trạng tầm
thường của tôi.”
Với nhận xét ấy, Rameau đã ở vào một tâm thế khác,
thậm chí, một thời đại khác. Và có lẽ chính chỗ khác ấy đã hấp dẫn và kích
thích Goethe!
3. Hegel đã sớm nhận ra chỗ khác này và vì thế, ông yêu tác phẩm và
tuyên bố rằng Hắn là một bước tiến lớn trong các hình thái ý thức. Hình
thái này không chỉ vượt bỏ cái hình thái “tự ngã ngay thật” tĩnh tại, giản
đơn, cứng nhắc, thiếu sáng tạo của Tôi mà còn bỏ xa các hình thái “cá nhân
