những người lính được gọi là lão binh, và bạn sẽ thừa nhận rằng loại người
ấy có rất nhiều trong số binh sĩ cận vệ còn sót lại của hoàng đế. Những
người ấy được tập hợp lại và thúc đẩy bởi một bàn tay mạnh mẽ, đã lập nên
những chiến công hiển hách, đã trở thành những người khổng lồ trong khói
lửa của các trận đánh; nhưng trở lại đời thường, những người anh hùng chỉ
còn là những người lính, những kẻ táo tợn và thô lỗ hoạt động như những
cái máy. Còn may mắn là trong xã hội, họ không hành động như một xứ bị
chinh phục. Đấy là lỗi của thế kỷ hơn là lỗi của họ. Đầu óc chất phác, họ tin
những lời tâng bốc vinh dự của họ và tin lời người ta nói rằng họ là những
người yêu nước vĩ đại vì họ bảo vệ tổ quốc, một số người thì do bị cưỡng
ép, số khác thì vì tiền và danh dự. Vả chăng, họ làm sao tự biện minh được:
hàng nghìn con người ấy đã trở thành mù quáng ôm lấy sai lầm của một
con người duy nhất và sau khi cứu được nước Pháp, họ lại để mất nước
Pháp một cách thảm hại như thế? Thêm nữa, nếu các bạn cho rằng sự tận
tụy của bình tĩnh đối với vị thống soái là đức tính lớn lao và cao quý thì tôi
cũng đồng ý thôi, nhưng tôi gọi đó là lòng trung thành, chứ không phải là
lòng yêu nước; tôi khen ngợi những người chiến thắng của Tây Ban Nha,
nhưng tôi không biết ơn họ. Còn về vinh dự của nước Pháp thì tôi hoàn
toàn không hiểu nổi cái cách thức người ta dùng để gầy dựng vinh dự đó ở
các nước láng giềng, và tôi khó tin rằng các viễn tưởng của hoàng đế để
hiểu rõ về vinh dự ấy trong thời đại quang vinh đáng buồn của chúng ta.
Nhưng tôi biết rằng không được nói một cách công minh về những việc
như thế, vì vậy tôi im tiếng, hãy để cho hậu thế phán xét.
Ông Delmare có tất cả những phẩm chất và những khiếm khuyết của
loại người ấy. Ngây thơ đến mức ấy trĩ trong một số điều tinh tế của vấn đề
danh dự, ông ấy biết lo liệu rất khéo sao cho lợi ích của mình đạt được kết
quả tốt đẹp nhất có thể, không hề bận tâm đến việc như vậy là tốt hay xấu
cho người khác. Luật pháp, đấy là tất cả lương tâm của ông. Đấy là một
trong những người chính trực, khô khan và nghiệt ngã, không lấy gì của ai
và cũng không cho ai cái gì, thà chết còn hơn là lấy trộm một bó củi trong
rừng của nhà vua, nhưng sẽ thẳng tay giết kẻ nhặt một cành cây trong rừng
