lộ. Hevesy sau này nhớ lại: “trong khi bọn xâm lược diễu hành trên đường
phố Copenhagen, tôi đang bận hòa tan huy chương của [Max von] Laue và
của cả James Franck”. Ông đã dùng cường thủy – hỗn hợp của axit nitric và
axit clohydric mà các nhà giả kim say mê về khả năng hòa tan kim loại quý
của nó – mặc dù cũng chẳng dễ dàng gì, như Havesy nhớ lại. Phát xít Đức
lục tung Viện nghiên cứu Bohr để cướp bóc hoặc tìm tang chứng, nhưng
không chạm đến bình thủy tinh màu cam đựng cường thủy. Hevesy buộc
phải trốn đến Stockholm vào năm 1943, nhưng khi trở lại phòng thí nghiệm
sau ngày châu Âu giải phóng, ông thấy chiếc bình thủy tinh tưởng như tầm
thường ấy vẫn nằm im trên kệ. Ông kết tủa vàng từ dung dịch, giao cho Viện
Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển để đúc lại huy chương cho Franck
và Laue. Điều duy nhất mà Hevesy phàn nàn sau chuyện này là đã bỏ lỡ một
ngày làm việc khi chạy trốn khỏi Copenhagen.
Giữa những cuộc phiêu lưu đó, Hevesy tiếp tục hợp tác với các đồng nghiệp,
bao gồm Irène Joliot-Curie. Hevesy là một nhân chứng vô tình cho một sai
lầm lớn của Irène khiến bà không thể thực hiện một trong những khám phá
khoa học vĩ đại của thế kỷ 20. Vinh dự đó thuộc về một phụ nữ người Áo
gốc Do Thái, cũng chạy trốn sự bức hại của Đức Quốc Xã giống Hevesy.
Thật không may, sự bất đồng của Lise Meitner với chính trị (cả trong đời
thường và khoa học) đã mang lại cho bà một cái kết tồi tệ hơn Hevesy.
* * *
Meitner và đồng nghiệp Otto Hahn trẻ hơn bà một chút bắt đầu làm việc
cùng nhau ở Đức ngay trước khi nguyên tố thứ 91 được phát hiện. Nhà hóa
học Ba Lan Kazimierz Fajans chỉ phát hiện ra đồng vị kém bền của nguyên
tố này vào năm 1913 nên ông gọi nó là “brevi” (xuất phát từ brevis, nghĩa là
“ngắn ngủi” trong tiếng Latin – BTV). Năm 1917, Meitner và Hahn nhận
thấy hầu hết các nguyên tử của nguyên tố này tồn tại hàng trăm ngàn năm,
nên cái tên “brevi” có vẻ hơi ngớ ngẩn. Họ đặt lại tên cho nó là protactini –
hay “chất mẹ của actini” – nguyên tố do đồng vị bền của protactini phân rã
thành.
