Hết chiến tranh, chúng tôi làm việc ở nông trang. Tôi gặt, hái, đập lúa.
Chúng tôi kéo cày thay ngựa. Không còn ngựa, chúng đã bị giết. Bọn Đức
giết cả chó của chúng tôi. Mẹ tôi bảo: “Sau khi ta chết, ta không biết linh
hồn ta thế nào, nhưng ít nhất, tay ta được nghỉ.” Con gái tôi mười tuổi, nó
đi gặt cùng tôi. Ông đội trưởng đến xem làm sao một con bé, nhỏ đến thế,
có thể quần quật đến tối để làm cho trọn tiêu chuẩn. Còn chúng tôi, chúng
tôi gặt, chúng tôi gặt, không ngưng tay, mặt trời lặn sau rừng rồi, mà chúng
tôi vẫn muốn nó mọc lại trên trời. Ngày không đủ cho chúng tôi. Chúng tôi
gặt hái tương đương hai tiêu chuẩn ngày phải đóng. Nhưng họ không trả
cho chúng tôi gì hết, họ chỉ đánh dấu số ngày làm việc
Chúng tôi làm việc suốt mùa hè trên đồng, mà đến mùa thu chúng tôi
không có được một bao bột mì. Chúng tôi chỉ nuôi con duy nhất bằng
khoai...”
“Tai họa chiến tranh... Ở nhà tôi, chỉ còn trẻ con. Quần áo của chúng
mòn trơ sợi. Con bé của tôi chỉ có thể đi đến trường khi tôi mua cho nó đôi
giày có cổ đầu tiên. Nó đi giày mà ngủ, nó không muốn rời ra. Cuộc sống
của chúng tôi như thế đấy! Đời tôi sắp tới lúc tàn rồi và tôi chẳng có kỷ
niệm gì mà kể. Ngoài chiến tranh...”
“Có tin đồn bọn Đức đã đưa đến thị trấn một đoàn tù binh, và ai nhận ra
trong bọn họ một người thân của mình có thể đến mà dẫn về. Những người
phụ nữ chỗ chúng tôi liền bật dậy và đổ xô đến. Buổi tối, một số đã dắt về
nhà mình, kẻ thì một người bà con, kẻ thì một người hoàn toàn xa lạ. Họ kể
những điều khó tin đến nỗi chúng tôi không đủ sức mà tin: rằng đám người
đàn ông ấy đầy những vết thương mưng mủ, rằng họ chết đói, họ nhai hết
lá cây... họ ăn cả cỏ... họ đào rễ cây... Ngày hôm sau tôi chạy đến đấy, tôi
không tìm ra ai thuộc gia đình mình, nhưng tôi quyết định ít ra cũng cứu
con trai một ai đó. Tôi chú ý một cậu con trai ngăm ngăm đen, tên là
Sachko, giống như cháu tôi bây giờ. Cậu khoảng mười tám... Tôi cho một
tên Đức mỡ, trứng gà, tôi thề có Chúa cậu ấy là em trai tôi. Tôi còn làm cả
dấu thánh giá. Chúng tôi về đến nhà... Cậu yếu đến nỗi không nuốt được
một quả trứng. Tất cả những cậu trai trẻ ấy ở chỗ chúng tôi chưa được một
