nhượng bộ lại cho họ có được một cơ hội ngang bằng chiếm cùng một địa
vị nổi bật trong một quốc gia có sức mạnh và tầm quan trọng lớn lao.
Cho đến nay [ta bàn] về những nước phụ thuộc mà dân chúng đã ở
trạng thái đủ tiên tiến để thích ứng với chính thể đại diện. Nhưng cũng còn
có dân chúng ở các nước khác vẫn chưa đạt tới tình trạng ấy và những nước
ấy, nếu vẫn còn duy trì được chút nào, nên được cai trị bởi một đất nước ưu
trội hơn, hay bởi những người mà đất nước ưu trội phái tới vì mục đích ấy.
Cái kiểu cách cai trị này cũng chính đáng như các kiểu cách khác, nếu
trong trạng thái văn minh hiện tại của dân chúng lệ thuộc, nó là một kiểu
cách tạo được thuận lợi nhiều nhất cho sự chuyển tiếp họ lên giai đoạn cao
hơn của sự cải tiến. Như chúng ta đã thấy, có những điều kiện xã hội mà
một nền chuyên chế mạnh tự thân nó là kiểu cách cai trị tốt nhất, nhằm
huấn luyện cho dân chúng những gì họ còn thiếu, để họ có khả năng đạt tới
nền văn minh cao hơn. Còn có những kiểu cách khác nữa, mà chỉ riêng sự
kiện có nền chuyên chế thực ra lại chẳng có hiệu quả lợi ích nào, những bài
học nó dạy cho đã được học quá đầy đủ rồi; nhưng trong những kiểu cách
này không có căn nguyên cho sự cải tiến tự phát ở trong bản thân dân
chúng, hy vọng hầu như duy nhất của họ để có được những bước tiến bộ
nào đó phụ thuộc vào những cơ hội của một bạo quân tốt. Dưới nền chuyên
chế bản địa thì một bạo quân tốt là sự ngẫu nhiên hiếm có và chỉ nhất thời:
thế nhưng khi quyền lực thống trị họ là quyền lực của một dân chúng văn
minh hơn, thì phải có khả năng cung cấp bạo quân tốt một cách thường
xuyên. Đất nước thống trị phải có khả năng làm mọi điều có thể làm được
cho các thần dân của mình, bằng việc kế vị thay ông vua độc đoán, bằng
sức mạnh áp đảo bảo đảm chống lại tính bấp bênh của sự hưởng dụng phục
vụ cho những nền chuyên chế man rợ, và nhờ những anh tài của mình nên
có đủ khả năng tiên liệu mọi điều mà trải nghiệm đã dạy bảo cho quốc gia
tiên tiến hơn. Đấy chính là sự cai trị lý tưởng của một nhân dân tự do đối
với một dân chúng man khai hay bán khai. Chúng ta không nhất thiết phải
kỳ vọng nhìn thấy lý tưởng đó được thực hiện; thế nhưng, trừ phi có một sự
gần giống nào đó, các nhà cai trị sẽ phạm tội không làm tròn trách nhiệm
