chân tay được xem là công dân, nhưng dưới một thể chế khác thì lại không
được, thí dụ như trong chế độ quý tộc, bởi vì đó là một chế độ mà các chức
vụ và danh vọng được dành cho những phần tử ưu tú có đức, có tài mà đời
sống vất vả của những người thợ hoặc lao động chân tay khiến cho họ
không thể nào rèn luyện được đức độ và tài năng cai trị. Trong các chế độ
quả đầu, tiêu chuẩn chọn lựa quan chức là phải có của cải, cho nên, giới lao
động chân tay không thể nào được xem là công dân, nhưng giới thợ thuyền
thì lại có thể được vì thực ra đa số bọn họ là những người giàu có. Tại
Thebes có một đạo luật chỉ cho phép những ai đã nghỉ không còn làm ăn
buôn bán được mười năm mới được tham chính. Còn tại những nước khác,
luật lệ lại cứu xét trường hợp nhận ngoại kiều vào làm công dân; như tại
một số nước dân chủ, một người chỉ cần có mẹ là công dân cũng được xem
là công dân; tại một số nước khác, ngay cả con ngoại hôn cũng được xem là
công dân. Khi dân số bị suy giảm, luật lệ về công dân còn được nới lỏng
hơn nữa. Nhưng khi dân số gia tăng trở lại, thì trước hết con cái của cha-nô
lệ hay mẹ-nô lệ bị loại ra, rồi đến trường hợp chỉ có mẹ là công dân (cha là
ngoại kiều), và cuối cùng là quyền công dân chỉ dành cho những ai có cả
cha mẹ là công dân. Như thế, ta thấy có nhiều loại công dân; và công dân,
hiểu theo nghĩa cao nhất của nó là những ai được tham chính. Hãy thử so
sánh với vần thơ của Homer “như một ngoại nhân chẳng được dự phần vào
chính sự,” thì ta thấy tư cách của kẻ nào bị loại ra không được tham chính
cũng chẳng khác gì của một ngoại kiều. [Một người có thể bị từ khước tư
cách công dân vì một lý do chính đáng nào đó,] nhưng nếu nguyên do dùng
để từ khước quyền công dân của một người bị che đậy, thì đó chẳng qua chỉ
là thủ đoạn của giới quý tộc dùng để đánh lừa đồng bào của họ mà thôi.
Còn về câu hỏi liệu đức tính của một người tốt và của một công dân tốt có
tương đồng với nhau hay không, thì những dẫn chứng ta đã đưa ra đủ để
chứng minh rằng tại một số nước, người tốt và công dân tốt là một, còn ở
một số nước khác thì không hẳn như vậy. Khi ta nói giống nhau, không có
nghĩa là mọi công dân đều là người tốt mà chỉ có những người lãnh đạo
quốc gia là có cả hai đức tính tốt mà thôi.
