CHỐNG DUHRING - Trang 103

trong chừng mực mà nhận thức ấy không bị giới hạn bởi những những khí
quan nhận thức và bởi những đối tượng nhận thức - thì như thế là tôi đã nói
một điều khá tầm thường, hơn nữa khá vô bổ. Vì kết quả quý báu nhất của
điều đó chỉ có thể là làm cho chúng ta hết sức hoài nghi nhận thức hiện nay
của chúng ta, bởi lẽ chắc chắn rằng chúng ta hầu như chỉ mới ở bước đầu
của lịch sử nhân loại, và những thế hệ sau này sẽ uốn nắn lại chúng ta, tất
phải đông hơn rất nhiều so với những thế hệ mà nhận thấy hiện phải được
chúng ta uốn nắn lại - lắm lúc với một thái độ khá khinh miệt.
Bản thân ông Đuy-rinh cũng tuyên bố điều sau đây là một tất yếu: ý thức,
và do đó cá tư duy và nhận thức, chỉ có thể biểu hiện ở một loạt sinh vật cá
biệt thôi. Chúng ta chỉ có thể gán quyền tối cao cho tư duy của mỗi cá nhân
ấy trong chừng mực chúng ta không thấy có một quyền lực nào có thể dùng
bạo lực áp đặt cho cá nhân ấy - trong trạng thái khoẻ mạnh và tỉnh táo - một
tư tưởng nào đấy. Còn vế giá trị tối cao của những nhận thức mà tư duy của
mỗi cá nhân đạt được thì tất cả chúng ta đều biết rằng không thể nói như
thế được, rằng căn cứ vào vào tất cả kinh nghiệm từ trước đến nay của
chúng ta thì những nhận thức ấy, không trừ một kinh nghiệm nào, bao giờ
cũng chứa đựng những yếu tố có thể cái tiến được nhiều hơn nhiều so với
những yếu tố không cần một sự cải tiến như thế, hay những yếu tố đúng
đắn.
Nói một cách khác: tính tối cao của tư duy chỉ được thực hiện trong một
loạt người tư duy cực kỳ không tối cao; nhận thức có quyền tuyệt đối nắm
chân lý thì được thực hiện trong một loạt những sai lầm tương đối; cả hai
đều không thể thực hiện được đầy đủ bằng cách nào khác ngoài cách thông
qua một dẫy dài vô tận của nhân loại.
Ở đây, chúng ta lại thấy cũng cái mâu thuẫn đã gặp ở trên kia, giữa cái tính
chất nhất thiết phải được coi là tuyệt đối của tư duy con người, với tính
hiện thực của nó trong những cá nhân có tư duy hạn chế[28], một mâu
thuẫn chỉ có thể giải quyết được trong quá trình tiến lên vô tận, trong sự nối
tiếp trên thực tế là vô hạn - ít nhất là đối với chúng ta - của các thế hệ loài
người. Theo ý nghĩa đó thì tư duy của con người vừa là tối cao vừa là
không tối cao, và khả năng nhận thức của con người vừa là vô hạn vừa là