CHỐNG DUHRING - Trang 135

của nó, lại mở ra tất cả những đất và những trời của tự nhiên bên ngoài và
bên trong", - thứ triết học ấy có một chân trời hiện thực - là biên giới sáu
tỉnh phía đông của nước Phổ cũ và có thể là thêm vài mảnh đất khác ở đó
luật pháp cao quý của Phổ đang tác động, bên kia cái chân trời đó, thứ triết
học ấy không mở ra được đất, được trời, được tự nhiên bên trong và bên
ngoài nào cả, mà chỉ mở ra một bức tranh về sự dốt đặc cán mai về những
điều xảy ra ở những nơi khác trên thế giới.
Người ta không thể bàn về đạo đức và pháp quyền mà lại không nói đến
vấn đề gọi là tự do ý chí, lương tri của con người, quan hệ giữa tất yếu và
tự do. Ngay cả triết học hiện thực cũng có không phải chỉ một cách giải
quyết vấn đề trên đây, mà có đến hai cách.
"Người ta cần phải thay thế những học thuyết sai lầm về tự do bằng những
đặc tính có tính chất kinh nghiệm của mối quan hệ trong đó một bên là sự
nhận thức hợp lý và bên kia là những sự kích thích có tính chất bản năng
dường như được thống nhất lại thành một hợp lực nào đó. Những sự thực
cơ bản của thứ lực học đó phải được rút ra từ sự quan sát, và trong chừng
mực có thể được, cũng phải được đánh giá chung về chất lượng và đại
lượng để trên cơ sở đó đo lường trước được những cái chưa xảy ra. Bằng
cách đó, những ảo tưởng phi lý về tự do nội tại mà người ta đã nghiền
ngẫm và đã nuôi dưỡng trong hàng nghìn năm, không những sẽ bị hoàn
toàn quét sạch, mà còn được thay thế bằng một cái gì tích cực hơn, có thể
dùng để xây dựng đời sống một cách thực tiễn".
Theo quan điểm ấy, tự do là ở chỗ sự nhận thức hợp lý kéo con người về
bên phải, còn những sự ham thích phi lý lại kéo con người về bên trái, và
khi có cái hình bình hành về lực ấy, sự vận động hiện thực lại diễn ra theo
đường chéo góc. Do đó, tự do sẽ là cái đại lượng trung bình giữa sự nhận
thức và sự ham thích, giữa cái hợp lý và cái phi lý, và mức độ của tự do sẽ
có thể được xác định ở mỗi cá nhân theo kinh nghiệm, bằng cách dùng một
"phương trình cá nhân", - nếu ta nói theo thuật ngữ thiên văn học. Nhưng ở
vài trang sau, ông Đuy-rinh lại nói:
"Chúng ta xây dựng trách nhiệm đạo đức trên cơ sở tự do, là cái đối với
chúng ta chẳng qua chỉ là tính nhạy cảm đối với những động cơ như thế