CHỐNG DUHRING - Trang 371

yếu tố cơ bản của sự thờ cúng".
Tôn giáo bị cấm.
Nhưng tất cả mọi tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo - vào trong
đầu óc của con người - của những lực lượng ở bên ngoài chi phối cuộc
sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lượng ở trần
thể đã mang hình thức những lực lượng siêu trần thế. Trong những thời kỳ
đầu của lịch sử, chính những lực lượng thiên nhiên là những cái trước tiên
được phản ánh như thế, và trong quá trình phát triển hơn nữa thì ở những
dân tộc khác nhau, những lực lượng thiên nhiên ấy đã được nhân cách hoá
một cách hết sức nhiều vẻ và hết sức hỗn tạp. Nhờ môn thần thoại học so
sánh, người ta đã theo dõi cái quá trình đầu tiên ấy, ít ra là đối với các dân
tộc ấn - âu - đến tận nguồn gốc của nó, trong kinh Vệ đà của Ấn-độ, Ba-tư,
Hy-lạp, Rô-ma, Giéc-manh; và trong chừng mực có đầy đủ tài liệu thì cả ở
các dân tộc Celte, Li-tu-a-ni và Xla-vơ, Nhưng chẳng bao lâu, bên cạnh
những lực lượng thiên nhiên, lại còn có cả những lực lượng xã hội tác động
- những lực lượng này đối lập với con người, một cách cũng xa lạ lúc đầu
cũng không thể hiểu được đối với họ, và cũng thống trị họ với cái vẻ tất yếu
bề ngoài giống như bản thân những lực lượng tự nhiên vậy. Những nhân
vật ảo tưởng, lúc đầu chỉ phản ánh những sức mạnh huyền bí của các lực
lượng tự nhiên, thì nay lại vì thế, có cả những thuộc tính xã hội và trở thành
những đại biểu cho các lực lượng lịch sử [1*]. Đến một giai đoạn tiến hoá
cao hơn nữa thì toàn bộ những thuộc tính tự nhiên và thuộc tính xã hội của
nhiều vị thần được chuyển sang cho một vị thần vạn năng duy nhất, bản
thân vị thần này cũng lại chỉ là phản ánh của con người trừu tượng. Như
vậy nhất thần giáo xuất hiện; trong lịch sử, nó là sản phẩm cuối cùng của
nền triết học tầm thường của Hy-lạp ở thời kỳ suy vong và đã tìm hiện thân
có sẵn của nó trong vị thần thuần tuý dân tộc của người Do-thái là Jehova.
Dưới cái hình thức thuận tiện, cụ thể và có thể thích ứng được với tất cả
mọi tình hình đó, tôn giáo vẫn có thể tiếp tục tồn tại với tư cách là một hình
thức trực tiếp, nghĩa là một hình thức cảm xúc của thái độ của con người
đối với các lực lượng xa lạ, tự nhiên và xã hội, chừng nào con người còn
chịu sự thống trị của những lực lượng đó. Nhưng chúng ta đã nhiều lần thấy