xã hội xã hội chủ nghĩa, mỗi người đều nghĩ rằng hiệu suất lao động của
anh ta chẳng có giá trị bao nhiêu, vì đằng nào thì anh ta cũng được chia một
phần nhất định, còn sự lười nhác của bất kì người nào cũng chẳng làm cho
tổng tài sản giảm đi đáng kể. Đáng sợ là điều này sẽ trở thành nhận thức
chung của tất cả mọi người, và năng suất lao động của chế độ xã hội chủ
nghĩa sẽ giảm đi trông thấy.
Sự phản đối chống lại chủ nghĩa xã hội như vậy là hoàn toàn có lí,
nhưng nó không đi vào thực chất của vấn đề. Nếu trong chế độ xã hội chủ
nghĩa ta có thể xác định được thành quả lao động của mỗi người với độ
chính xác như việc tính toán kinh tế trong hệ thống tư bản chủ nghĩa thì tính
khả thi của chủ nghĩa xã hội sẽ không phụ thuộc lòng tốt của bất cứ người
nào. Ít nhất xã hội cũng có thể, trên cơ sở đóng góp của mỗi người, xác định
được phần sẽ chia cho người đó. Chủ nghĩa xã hội bất khả thi chính vì chủ
nghĩa xã hội không thể thực hiện được công việc tính toán kinh tế như thế.
Trong hệ thống tư bản chủ nghĩa, tính toán lợi nhuận sẽ là chỉ dấu cho
người nghiệp chủ biết rằng xí nghiệp mà anh ta đang vận hành có nên hoạt
động tiếp hay không trong các điều kiện hiện tại, và liệu nó có hoạt động
hữu hiệu nhất hay không, nghĩa là có hoạt động với chi phí sản xuất thấp
nhất hay không. Nếu không có lãi thì từ góc độ của người tiêu dùng, nguyên
vật liệu, bán thành phẩm và lao động cần dùng ở xí nghiệp đó có thể được
các xí nghiệp khác sử dụng cho những mục đích cấp bách hơn và cần thiết
hơn hoặc sử dụng cho những mục đích đó nhưng tiết kiệm hơn (nghĩa là với
chi phí thấp hơn về lao động và vốn). Ví dụ, khi việc dệt vải bằng biện pháp
thủ công không mang lại lợi nhuận nữa thì đó là tín hiệu chứng tỏ rằng vốn
và lao động sử dụng trong ngành công nghiệp dệt bằng cách sử dụng máy
móc tạo ra nhiều sản phẩm hơn, và điều này cũng có nghĩa là sẽ không kinh
tế nếu cứ bám lấy phương pháp sản xuất mà với cùng đồng vốn và lao động
nhưng lại tạo ra ít sản phẩm hơn.
Khi lập kế hoạch xây dựng một nhà máy, người ta có thể dự tính liệu nó
có mang lại lợi nhuận hay không, và mang lại bằng cách nào. Ví dụ, nếu có
