ý định xây dựng một tuyến đường sắt thì người ra có thể đánh giá số lượng
hàng hóa và hành khách cần vận chuyển, giá vé, để tính toán xem có nên
đầu tư vốn và lao động vào tuyến đường đó hay không. Nếu kết quả tính
toán cho thấy tuyến đường dự kiến xây dựng không mang lại lợi nhuận, thì
đó là tín hiệu cho thấy vốn và lao động nên được đầu tư vào những lĩnh vực
cần thiết hơn cho xã hội; thế giới chưa giàu có tới mức có thể cho phép
người ta chi tiêu những khoản như thế. Nhưng ý nghĩa quyết định của việc
tính toán giá trị và lợi nhuận không chỉ dừng lại ở khâu khởi sự một dự án
mới mà nó còn được nghiệp chủ dùng để kiểm soát mọi bước đi của doanh
nghiệp.
Tính toán kinh tế tư bản chủ nghĩa – phương cách duy nhất để khiến
việc sản xuất trở thành hữu lí – là tính toán bằng đơn vị tiền tệ. Chỉ vì giá
của tất cả các loại hàng hóa và dịch vụ trên thị trường đều có thể biểu hiện
dưới dạng đơn vị tiền tệ cho nên ta có thể đưa các loại hàng hóa và dịch vụ
này – dù chúng có khác biệt nhau đến đâu – vào cùng một phép tính sử
dụng những đơn vị đo lường đồng nhất. Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, nơi
tất cả các phương tiện sản xuất đều là sở hữu toàn dân, và vì thế, đấy cũng
là nơi không có thị trường cũng như sự trao đổi cho các hàng hóa và dịch
vụ làm tư liệu sản xuất, là nơi không thể định giá bằng tiền cho các hàng
hóa và dịch vụ được tạo ra tại các công đoạn sản xuất cao hơn (trong chuỗi
sản xuất). Như vậy nghĩa là xã hội đó không có phương tiện quản lí hữu lí
các xí nghiệp, tức là không thể tính toán kinh tế. Tính toán kinh tế sẽ không
thể thực hiện được nếu tất cả các loại hàng hóa và dịch vụ không thể quy về
một mẫu số chung.
Xin xem xét một trường hợp đơn giản nhất. Đường sắt nối điểm A với
điểm B có thể được xây dựng theo những tuyến khác nhau. Giả sử giữa A
và B có một ngọn núi. Có thể xây dựng tuyến đường vắt qua núi, đi vòng
quanh núi hoặc theo đường hầm xuyên qua núi. Trong xã hội tư bản chủ
nghĩa tính xem đoạn đường nào có lợi nhất là việc cực kì đơn giản. Người
ta sẽ xác định giá thành xây dựng của mỗi đoạn đường và sự chênh lệch về
