Không có một thử nghiệm về quản lí xí nghiệp theo lối xã hội chủ nghĩa
nào có thể cung cấp cho chúng ta bất cứ cơ sở nào để nói rằng điều gì sẽ
xảy ra nếu lí tưởng xã hội chủ nghĩa về sở hữu tập thể tất cả các tư liệu sản
xuất trở thành hiện thực. Trong xã hội xã hội chủ nghĩa tương lai, nơi không
còn chỗ cho các doanh nghiệp tư nhân tự do hoạt động bên cạnh các xí
nghiệp thuộc sở hữu nhà nước và do nhà nước quản lí, cơ quan lập kế hoạch
ở trung ương sẽ không còn tiêu chí để đánh giá toàn bộ nền kinh tế do thị
trường và giá cả thị trường cung cấp nữa. Trên thị trường, nơi tất cả hàng
hóa và dịch vụ được mang ra trao đổi, có thể xác định được tỉ lệ trao đổi
(được biểu hiện bằng đơn vị tiền tệ) cho tất cả những thứ được bán và mua.
Và như thế, trong chế độ xã hội đặt nền tảng trên sở hữu tư nhân người ta
có thể sử dụng hạch toán bằng tiền để kiểm tra kết quả của tất cả các hoạt
động kinh tế. Có thể dùng các phương pháp kế toán và hạch toán giá thành
để kiểm tra năng suất lao động của tất cả các giao dịch kinh tế. Cần nói
thêm rằng các doanh nghiệp nhà nước không thể sử dụng phương pháp
hạch toán giá thành như các doanh nghiệp tư nhân. Nhưng tính toán bằng
tiền vẫn có thể cung cấp cho xí nghiệp của nhà nước hay xí nghiệp tập thể
một số cơ sở để kết luận rằng doanh nghiệp đã thành công hay thất bại.
Nhưng trong hệ thống xã hội toàn trị, điều đó sẽ không thể xảy ra vì không
còn sở hữu tư nhân tư liệu sản xuất thì sẽ không còn trao đổi các hàng hóa
vốn trên thị trường, và như vậy không còn giá cả tính bằng tiền và không
còn tính toán bằng tiền nữa. Vì vậy mà ban lãnh đạo chế độ xã hội toàn trị
sẽ không còn phương tiện để quy tất cả những món hàng khác nhau mà họ
có ý định sản xuất về một mẫu số chung.
Tính toán chi phí bằng hiện vật và so sánh với tiết kiệm bằng hiện vật
cũng không giúp ích được gì. Không thể tính toán được nếu không đưa
được số giờ lao động có chất lượng khác nhau, không đưa được sắt, than đá,
vật liệu xây dựng, máy móc và tất cả những thứ cần thiết khác cho hoạt
động và quản lí doanh nghiệp về cùng một đơn vị đo lường. Chỉ có thể tính
toán được khi ta có thể đưa được tất cả các hàng hóa đang xem xét về cùng
đơn vị tiền tệ. Dĩ nhiên là tính toán bằng tiền cũng có những khuyết tật và
