thất bại. Nếu công nhận rằng chủ nghĩa xã hội cũng không thể thực hiện
được thì người ta không thể không thú nhận rằng chủ nghĩa tư bản là hệ
thống tổ chức duy nhất khả thi đối với xã hội dựa trên cơ sở phân công lao
động. Kết quả của công trình nghiên cứu lí thuyết như thế không làm cho
nhà sử học hay triết học lịch sử phải ngạc nhiên. Nếu chủ nghĩa tư bản có
thể đứng vững mặc cho thái độ thù địch của các chính quyền và của quần
chúng, nếu nó không phải nhường đường cho những hình thức hợp tác xã
hội được các lí thuyết gia và những người làm chính sách ưu ái hơn, thì chỉ
là vì không có hình thức tổ chức xã hội nào khác tỏ ra khả thi mà thôi.
Chẳng cần phải giải thích vì sao chúng ta không thể quay lại với những
hình thức tổ chức kinh tế và xã hội của thời Trung cổ. Hệ thống kinh tế thời
Trung cổ chỉ có thể nuôi được một phần số người đang sống trên vùng lãnh
thổ có người ở châu Âu hiện nay, và nó cũng chỉ cung cấp cho mỗi người số
lượng hàng hóa ít hơn nhiều so với những gì mà phương pháp sản xuất tư
bản hiện nay đang cung cấp. Nếu người ta không sẵn sàng giảm dân số
xuống một phần mười hoặc một phần mười hai hiện nay và hơn nữa, không
buộc mỗi người phải chấp nhận tiêu dùng ít ỏi đến mức không thể tưởng
tượng thì chẳng nên nói đến chuyện trở lại thời Trung cổ.
Tất cả những người cầm bút ủng hộ cho việc quay lại thời Trung cổ, hay
như họ nói là “Tân” Trung cổ, coi đó là lí tưởng xã hội duy nhất cần phải
hướng tới, đều là những người phê phán thời đại tư bản trước hết là do thái
độ và não trạng sùng bái vật chất của nó. Nhưng thực ra họ lại là những
người sùng bái vật chất hơn là họ tưởng. Nhiều người trong số họ vẫn nghĩ
rằng sau khi trở về với hình thức tổ chức kinh tế và chính trị đặc trưng thời
Trung cổ, xã hội vẫn giữ được những tiến bộ về mặt công nghệ, và nhờ đó
vẫn giữ được năng suất lao động cao như thời tư bản chủ nghĩa, đấy không
phải là chủ nghĩa duy vật thô lậu nhất hay sao? Năng suất lao động của
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa là kết quả của não trạng tư bản và
phương pháp tiếp cận theo lối tư bản đối với con người và tiếp cận đối với
việc đáp ứng các nhu cầu của con người. Năng suất lao động là kết quả của
