Một hôm kinh truyện sũng uớt nước mưa, ôm khư khư và ngồi trong
lòng một chiếc đò đầy đang tìm lại bến cũ, ông Đầu Xứ Em nghĩ xem giờ
xuống tỉnh, nên trọ nhà ai cho tiện trong suốt một kỳ thi. Cái nhà bà Phùng
quen kia thì đã chật hết chỗ rồi.
Hoa hoè lả tả đản rớt những cánh vàng nâu cuối cùng lên bả vai bao
nhiêu hoc trò các vùng đổ về tỉnh Nam. Năm nay Nhà nước lại mở khoa
thi. Một khoa thi cuối cùng. Có những ông đồ già tóc râu đã ngả màu vì sự
đùa nhả của công danh đánh lừa suốt mấy phen, chuyến này cũng cố chen
ra hồ vớt lấy một chút phấn hương cuối chầu của triều định.
Trường Hà Nam hợp thi khoa Mậu Ngọ có ông Đầu Xứ Em dự, còn
nhộn nhịp gấy mấy khoa Ất Mão trước.
Khoa Ất Mão trước, ông Đầu Xứ Anh bị loại ngay vòng đầu, bay kỳ
kinh nghĩa. Khoa Mậu Ngọ này, ông Đầu Xứ Anh nhất định không đi nữa,
mặc dầu đây là khoa cuối cùng, rồi đây bãi hẳn sự thi cử. Ở vào buổi giao
thời, nếu người ta còn cái lòng công danh thì khoa thi Mậu Ngọ là một
chuyến thuyền vượt biển cuối cùng. Từ Mậu Ngọ trở về sau, sẽ mở một
thời khác, chữ Hán chỉ còn là một thứ xa xỉ phẩm trong học vấn của một
lớp người. Từ sau khoa này, cái lều cái chõng chỉ là những vật cổ tích mỗi
khi nhắc tới lại gợi lại một chút nhớ tiếc trong lòng một đám người còn
sống thêm một ngày là càng chỉ thêm một ngày bỡ ngỡ với phong hội mới.
Ông Đầu Xứ Anh nhất định không nộp quyển khoa này, tuy bao nhiêu
người, từ Quan Đốc tỉnh cho đến anh em đồng song, thảy đều gởi hy vọng
vào ông. Thơ phú làm rất nhanh; sách nhớ có thể vạch ra từng chương từng
tiết một. Tính người lại điềm đạm hồn hậu; ai nấy đều khen nhà ông có đất
học. Khen rồi lại lấy làm lạ cho ông. Có một ông tam trường khoa trước lại
ngờ hay là khoa này, tại Nhà nước bắt đám sĩ tử phải chụp ảnh dán vào
quyển nộp mà ông Đầu Xứ Anh không đi chăng? Có một hôm, đang cùng
mấy người dạo chơi ở phố Hàng Thao, nhận được tin này, chính ông Đầu
Xứ Anh đã kêu: “Từ trước tới nay, có bao giờ như thế. Nhà nước Bảo hộ,
