Khởi xuất từ miền Trung (Do ba lãnh tụ Phan-Chu-Trinh, Trần-Quí-
Cáp và Huỳnh-Thúc-Kháng) phong trào Duy-Tân lan ra Bắc hơi chậm
chạp. Do đó phải đợi đến đầu năm 1907 Đông-Kinh Nghĩa-Thục mới được
thành lập ở Hà-Nội sau khi Phan-Chu-Trinh ở Nhật-Bản về nước rồi ra Bắc
để cổ-động phong trào (1906). Nghĩa-Thục mới này vì dành nhắm đào tạo
lớp sĩ phu trẻ nên dạy cả chữ Hán bên cạnh chữ nôm và « chữ quốc ngữ ».
Phương pháp áp dụng có nhiều kết quả tại các Nghĩa-Thục « bình dân »
miền Trung, cùng với phương pháp phổ biến bằng các cuộc diễn thuyết và
các bài ca-vè cũng được Đông-Kinh Nghĩa-Thục chấp nhận toàn bộ – thêm
vào đó, báo chí cũng bắt đầu được sử dụng (Đại-Việt Tân Báo của trường
và Đăng-Cổ Tùng-Báo của Nguyễn-Văn-Vĩnh) và nhà trường lập Ban
Trước Tác để biên soạn sách vở, tài liệu.
Một sự kiện quan trọng nữa cần ghi nhận trong lãnh vực ngôn ngữ do
phong trào Duy-Tân và các Nghĩa-Thục mang lại, đó là sự du nhập các
danh từ Hán Việt mới về chính-trị, xã-hội, văn-hóa, tư-tưởng… do loại sách
Trước-tác và phiên dịch sách Âu Mỹ – mệnh danh là Tân-Thư – của nhóm
Lương-Khải-Siêu và Khang-Hữu-Vi nhập cảng từ Trung-Quốc. Những
danh từ chung như « dân-tộc, dân-chủ, dân-quyền, dân-ước, tự-do, bình-
đẳng, văn-minh, học-thuyết, chủ-nghĩa, vật-lý-học, hóa-học, điện-cơ v.v… »
và những danh từ riêng như « Á-Châu, Mỹ-Châu (Âu-Mỹ), Lư-Thoa, Mạnh-
Đức, Tư-Cưu (Rousseau, Montesquieu) v.v… » đã được các Nghĩa-Thục
nhất là Đông-Kinh Nghĩa-Thục phổ biến từ những năm đầu thế kỷ này chứ
không phải do Phạm-Quỳnh và nhóm Nam-Phong như phần lớn các sách
văn-học-sử và phê-bình văn-học đã khẳng định (Việt-Nam Văn Học Sử
Yếu của Dương-Quảng-Hàm, 1941. Nhà văn hiện đại của Vũ-Ngọc-Phan,
1942 và những sách xuất bản gần đây, lập lại luận điệu của hai tác giả này).
Nhắc tới Phạm-Quỳnh với nhóm Nam-Phong tay sai của thực-dân, và
do thực-dân đưa ra để thay thế (và cướp công) Đông-Kinh Nghĩa-Thục ;
đồng thời thi hành kế hoạch xâm lược văn-hóa (nói trên) – và đứng trước
luận điệu đề cao họ xuất phát từ thời tiền chiến do ý muốn của thực-dân, để
