Ông Dương-Quảng-Hàm viết về cách dịch tiếng về khoa-học, triết-học
và kỹ-nghệ
:
« Có hai cách dịch : 1/ đặt tiếng mới ; 2/ mượn tiếng nước ngoài.
A. Đặt tiếng mới : Đặt tiếng mới nghĩa là : 1) lấy những tiếng nguyên
trước chỉ nghĩa này mà dùng theo nghĩa mới. Ví dụ : tiếng mũ nguyên
trước chỉ « các vua cùng các quan đội trên đầu khi có lễ-tiết gì… » ; từ khi
có người Pháp sang đây, ta bắt chước đội thứ nón Tây, thời cũng gọi là
mũ… 2) ghép những tiếng đã có rồi thành một « tiếng chắp » mới để chỉ
nghĩa mới : như những tiếng xe lửa, tàu bay, quạt máy, xe điện v.v…
Song đặt tiếng mới mà muốn cho thông dụng thì những tiếng ấy không
những là phải đúng nghĩa, đủ nghĩa, không lầm lẫn mà còn phải gọn ghẽ,
nhã nhặn mới được. Nếu mà đặt được những tiếng mới đủ tư cách như
những tiếng kể trên này, thời tôi thiết tưởng đặt tiếng mới ra mà dịch tiếng
khoa-học, triết-học và kỹ-nghệ thật là một cách hay nhất, nên dùng nhất, vì
tiếng là tiếng nước mình, có cái tinh thần riêng, có cái thú vị riêng, mà
người thuờng dân cũng dễ hiểu dễ nhớ. Ngặt vì nỗi : đặt được những tiếng
đủ tư cách như thế để cho mọi người công nhận mà dùng thật là khó…
Ngay như những tiếng mà thày Nguyễn-Hảo-Vĩnh khổ tâm tận lực đặt ra
mà cũng chưa đủ tư cách còn có người bẻ (ám chỉ nhóm Nam-Phong). Khó
lắm thay là sự đặt tiếng mới ! Phải biết rằng những tiếng đặt ra mà đủ tư
cách như trên kia là phần nhiều bởi người thường dân đặt ra cả… thường
thường đúng mà hay
… (Thường dân) không phải là ngu ngốc bạ tiếng
nào dùng tiếng ấy đâu. Cái tiếng đặt ra có đủ tư cách, hợp với ý-tưởng của
mọi người thì mới thông dụng được, bằng không thì ra đời chẳng bao lâu
mà phải chết. Phải biết về đường tiếng nói, cái quyền là ở bàn-dân nhiều
không phải ở mấy người đặt đổi được.
Lại khốn về một nỗi nữa : là những tiếng dân đặt ra mà được hay
được đúng như thế, thời phần nhiều là những tiếng thường dùng không có
không được, nên cái số tiếng đặt ra ít quá, còn biết bao nhiêu tiếng về
khoa-học, triết-học và kỹ-nghệ chưa có. Vậy đương lúc bây giờ những vật
