với thực dân, tôn trọng trật tự xã hội là tôn trọng trật tự xã hội của thực dân.
Cho nên làm loạn, chống lại trật tự đó không phải chỉ là phạm một tội chính
trị, mà còn là phạm một tội luân lý : tội bất hiếu, bất trung.
A. Ý KIẾN CỦA THỪA SAI VÀ HỌC GIẢ THỰC DÂN
Theo Lanessan, Toàn quyền Đông dương, chính sách trực trị mà người
Pháp muốn thực hiện ở Việt-Nam là do ảnh hưởng và áp lực của thừa-sai
Thiên Chúa Giáo, như Giám-mục Puginier – Thừa sai chủ trương trực trị vì
như thế sẽ tiêu diệt được các nho sĩ, vừa đối kháng với Thiên Chúa giáo
vừa tiêu biểu cho tinh thần bất khuất không chấp nhận chế độ thuộc địa.
Một trong những biện pháp Thừa sai đề ra là bỏ chữ nho và cổ võ học chữ
quốc ngữ nhằm cô lập người công giáo cũng như người dân thường với các
nho sĩ.
Lanessan đã ghi lại sự kiện trên như sau : « Tôi còn giữ trong tay một
thư của Giám-mục Puginier trong đó Ngài trình bày mục đích việc phiên
âm bằng chữ La-tinh một cách thật rõ rệt. Ngài nói khi thay thế chữ nho
bằng chữ quốc ngữ, Hội thừa sai nhằm mục đích cô lập các giáo hữu.
Những người này sẽ không còn có thể đọc được những tác phẩm dễ đọc
nhất của Trung-hoa và sẽ không thể thư từ gì được với bất cứ một sĩ phu
Tàu hay Ta nào. Được giáo dục như thế, các Thầy người bản xứ sẽ chỉ có
thể đọc một số hiếm những sách do các thừa sai viết bằng quốc ngữ cho họ
dùng và trong đó chỉ bàn đến những vấn đề thuần túy tôn giáo ». (Les
missions et leur Protectorat, trang 52)
Thư của Giám-mục Puginier mà Lanessan nói tới ở đây, không rõ là
thư gởi cho Lanessan hay thư gởi cho Tổng-trưởng thuộc địa. Nhưng có
một điều chắc chắn là Giám mục Puginier đã gửi nhiều thư cho Tổng-
trưởng thuộc địa để ghi những kế hoạch bình định xứ Bắc kỳ và trong đó có
thể đều nói đến việc bỏ chữ nho, dùng quốc ngữ. Hiện chúng tôi chỉ có một
thư gửi cho Tổng trưởng thuộc địa đề ngày 4.5.1887 viết tay (tìm thấy ở
văn khố Bộ Pháp quốc hải ngoại Paris, số ký hiệu N.F 541 hay AO
0
(30).
