trị, rất thực tế và rất hữu hiệu để lập ở Bắc kỳ một nước Pháp nhỏ của Viễn
đông ».
Ý kiến và đề nghị của Giám-mục Puginier thật thâm độc. Nếu lòng
yêu nước, động lực đối kháng sự chinh phục của thực dân xuất phát từ giới
Nho sĩ và do tinh thần nho giáo, thì quả thật không có phương tiện nào hữu
hiệu hơn để tiêu diệt sự đối kháng đó bằng cách bãi bỏ con đường đưa vào
tinh thần đó là chữ nho. Nếu chữ nho không còn được dùng trong các văn
thư chính thức, trong nhà trường như phương tiện truyền thông và nhất là
như điều kiện thăng tiến xã hội, thì những hiểu biết của nhà nho còn ích lợi
gì nữa. Và một khi những kiến thức nho học đã mất giá trong thang giá trị
xã hội, thì uy tín tinh thần của những người mang những kiến thức mất giá
đó cũng mất theo. Nếu người dân không còn đọc được sách vở viết bằng
chữ nho là phương tiện duy nhất đưa họ về lịch sử dân tộc, văn hóa dân tộc,
truyền thống tranh đấu bất khuất của dân tộc (vì chữ quốc ngữ, thời Pháp
chỉ là chữ giao dịch, kiếm cơm, thăng trật, và hơn nữa phương tiện xâm
lược tinh thần (tuyên truyền đạo giáo, ảnh hưởng Pháp) thì dĩ nhiên người
dân làm sao tránh khỏi mất gốc, trở thành vong bản, nghĩa là trở thành
người Pháp, người Thiên Chúa giáo theo Pháp, nghĩa là trở thành nô lệ vĩnh
viễn của thực dân Pháp.
Ý tưởng cổ võ học chữ quốc ngữ để cô lập dân chúng với nho sĩ ngăn
chặn ảnh hưởng của nho giáo như Giám mục Puginier đã chủ trương được
nhiều học giả, nhân viên trường Viễn đông Bác cổ hưởng ứng, tán đồng
trong các đề nghị về giáo dục gởi nhà cầm quyền thuộc địa.
Chẳng hạn CE. Maitre, nhân viên trường Viễn đông Bác cổ đã nói
trong bài diễn thuyết ở Marseille hồi 1906 về « Nền học chánh bản xứ ở
Đông Dương An-nam » : « Tóm lại, người An-nam càng ý thức được rõ
ràng họ có một quốc gia càng làm cho họ ham muốn có một tiếng nói quốc
gia. Tham vọng trên rất chính đáng lại hoàn toàn phù hợp với những quan
điểm chính trị của chúng ta. Thật là một sách lược mù quáng và thiếu khôn
ngoan nếu chúng ta để cho người An-nam tiếp thu những ý tưởng khoa học
và triết học ở một nguồn gốc độc nhất mà hiện nay họ có thể tìm tới được,
