người cảm thấy họ không còn chỗ đứng trong trật tự mới đang được thiết
lập nhờ ảnh hưởng của chúng ta. Do đó, thật dễ hiểu tại sao họ chống lại
trật tự trên hết sức mình.
Nhưng sự chống đối của họ không phải là không giảm trừ được. Dù
sao chúng ta cũng giảm được một phần sự chống đối của họ. Việc cải tổ lại
nền học chánh bản xứ đang được tích cực theo đuổi, sẽ giúp chúng ta rất
nhiều về phương diện đó. Nhờ việc truyền bá chữ quốc ngữ, chúng ta giải
thoát dân chúng khỏi sự lệ thuộc quá đáng của họ vào giới Nho sĩ. Nếu một
số trong bọn họ không nhìn với con mắt thiện cảm những biện pháp liên
quan đến việc truyền bá chữ quốc ngữ, quần chúng lại chấp thuận một
cách hăm hở dụng cụ truyền thông tiện lợi mà chúng ta đã trao cho họ.
Việc dạy dỗ mà chúng ta đã làm trong các trường hàng tổng, hiện nay
được tổ chức trong tất cả các tỉnh lớn, bằng cách soi sáng họ, đã làm cho
họ thấy các kiến thức của các nhà nho là vô bổ. Nhưng việc thay đổi những
lề lối giảng dạy và hấp thụ một tinh thần suy luận sẽ vô cùng chậm trễ so
với việc chấp nhận một thứ chữ viết mới. Chúng ta phải kiên nhẫn và nhờ
vào sự trợ giúp của thời gian. Kỳ thi cuối năm cấp I vào 12 tháng Chạp,
người ta nhận thấy hầu như ở khắp nơi, những bài thi bằng quốc ngữ một
cách tổng quát không kết quả tốt bằng những bài thi bằng chữ nho. Tuy
nhiên, số thí sinh đã tăng lớn lao : 13.955 đã dự thi, và gần 7.000 đỗ. Kỳ
tháng giêng vừa qua chỉ 4.407 thí sinh trúng tuyển trong số 8.855. Hiện
nay ở Bắc kỳ có hơn 11.000 thanh niên tỏ ra có một vốn kiến-thức thông
thường được dạy trong các sách giáo khoa cấp I và hơn 20.000 biết chữ
quốc ngữ. Chỉ nguyên kết quả sau cùng này cũng đã có một tầm quan trọng
lớn lao về chính trị. Người ta có thể nói đó là từng ấy gia đình thoát khỏi
sự thống trị của bọn nho sĩ.
Kỳ thi tuyển còn cho chúng ta một nhận định khác rất lý thú, trong số
những thí sinh đỗ, một phần ba thuộc học sinh các trường tư. Một số đông
giảng viên chữ nho chính họ cũng phải tự biến cải việc giảng dạy của họ, vì
thuận ý hay vì nhu cầu, và theo những lề lối và chương trình trường công.
