văn hóa văn chương như ông Phạm Thế Ngũ đã nhận định. Thực ra quốc
văn không phải chỉ nghèo nàn, ngưng đọng sau Pétrus Ký mà ngay cả
trước Pétrus Ký và đồng thời với Pétrus Ký vẫn nghèo nàn, bế tắc vì sự
chống đối của cả một dân tộc với đại đa số trí thức tiêu biểu là giới sĩ phu
thời đó. Chống đối vì chữ quốc ngữ bị ngoại bang áp đặt như một công cụ
thống trị, tiêu diệt dân tộc thông qua mục tiêu đồng hóa. Làm sao có văn
học, có phát triển văn học khi nền văn học đó không xuất phát từ dân tộc,
nhằm phục vụ dân tộc ? Chính thực dân cũng đã sáng suốt thú nhận sở dĩ
việc dùng chữ quốc ngữ thất bại là vì nó không bắt rễ vào dân chúng mà chỉ
như cái gông cùm đeo vào cổ dân chúng để xích hóa dân chúng, làm sao
dân chúng chấp-nhận nó và phát triển nó ?
3. Những nhận xét của các học giả thực dân về nguyên nhân thất bại
của chính sách cưỡng bách dùng chữ quốc ngữ cho thấy tại sao thực dân đề
xướng việc dịch các tác phẩm cổ văn rồi sau đó không bãi bỏ chữ Hán,
trong các nghị định về dùng chữ quốc ngữ ở Bắc kỳ vì thực dân nhận thấy
không thể trong chốc lát thay thế nền tảng đạo lý của một dân tộc, hoặc
không thể xóa bỏ nền tảng đạo lý đó rồi không có gì khác thay thế. Không
có đạo lý, dân chúng không thể trở thành dân tốt được và cũng không lấy gì
đào tạo được những người cai trị dân.
4. Những người bản xứ cộng tác với thực dân trong việc truyền bá chữ
quốc ngữ thời kỳ đầu là bọn thông ngôn, hương chức mà chính thực dân
khinh bỉ cho là bọn vô học chỉ vì quyền lợi, địa vị mà làm thôi.
Cho nên thật là đặc biệt trong đám người vô học vô liêm sỉ đó xuất
hiện một người như Pétrus Ký. Những tên gọi Pétrus, Paulus cho thấy từ
hoàn cảnh nào những Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, trở thành những
người Việt đi tiên phong trong việc truyền bá chữ quốc ngữ trong chính
sách văn hóa, báo chí giáo dục của thực dân.
Tiểu sử ông Ký cho thấy ông là con đẻ của một nền giáo dục Thiên-
Chúa-Giáo, theo Tây phương, ở các trường đạo, chủng viện, chịu sự hướng
dẫn đào tạo của Thừa sai, lại rất thông minh, có tư cách, nên đương nhiên
