Như thế Tolkien đã trở thành “cha đẻ của văn học fantasy hiện đại”
(nhận định của Tom Shippey trong cuốn Tolikien: Tác giả thế kỷ 20, 2001)
không chỉ vì ông đã tạo ra một quyển sách mà ông đã tạo ra một thế giới:
một thế giới hoàn chỉnh từ số không (hoặc từ Âm nhạc của các Ainur), có
khởi thủy và tiến hóa, có lịch sử và địa lý (dựa theo miêu tả của Tolkien,
Karen Wynn Fonstad đã vẽ ra hẳn một cuốn Át lát Trung Địa) có các hệ dân
tộc và ngôn ngữ khác nhau. Nhưng sáng tạo toàn diện ấy mang lại niềm vui
và kho tư liệu vô tận cho người hâm mộ và giới nghiên cứu bao nhiêu, thì
lại là thách thức đối với giới dịch thuật bấy nhiêu.
Con số không chính thức trên trang Elrond’s Library vào tháng 12/2012
thống kê được 61 bản dịch tại 56 quốc gia của cả Anh chàng Hobbit và
Chúa tể những chiếc Nhẫn; kỷ lục trong đó là tiếng Nga với 9 bản dịch
(mức độ hoàn chỉnh và chất lượng khác nhau). Sinh thời Tolkien đã chứng
kiến sự ra mắt của 7 bản dịch trọn vẹn; bản thân là nhà ngữ văn học, nhà
phê bình cùng dịch thuật, ông lại trở thành nhà phê bình dịch khắt khe: bản
tiếng Hà Lan và Thụy Điển bị ông chỉ trích nặng nề, sau một thời gian dài
trao đổi thư từ với hai dịch giả bất thành! Ông đặc biệt phản đối việc dịch
nhân danh địa danh, coi đó là “chuyện bất khả”: “Cách xử lý tốt nhất với
bản đồ đầu tiên là dịch tiêu đề thành Một phần ‘The Shire’ và để yên đó. …
Tôi xin nói ngay rằng tôi sẽ không chấp thuận bất kỳ phá phách tương tự
nào đối với hệ thống nhân danh. …Thực sự tôi rất tức giận (Thư gửi
Rayner Unwin năm 1956). Lý luận của Tolkien: bởi các tên người và địa
danh trong sách đều là tên có thật, và thuộc một hệ thống tỉ mỉ, mà không
thể dịch ra mà không phá vỡ “không khí Anh”. Quả thật Tolkien lo lắng vậy
là tất yếu, vì làm sao khôi phục được trong một ngôn ngữ khác, quan hệ
phức tạp của “Ngôn Ngữ Chung ở Trung Địa”/ Tiếng Anh hiện đại với
tiếng của người Tiên - Người Lùn - các tộc Người - Mordor/ Tiếng Anglo-
Saxon - Na Uy cổ - Wales - Do Thái... với bao nhiêu vay mượn, ảnh hưởng,
bản địa hóa và biến âm? Cùng với rất nhiều cách chơi chữ cực kỳ sáng tạo
khi Tolkien dịch từ “Ngôn Ngữ Chung” sang tiếng Anh hiện đại? Cộng
