Ái Châu còn ông Lê Lương làm chủ đất. Thật ra đây là ông vua nhỏ,
cũng như vô số vua nhỏ khác chiếm quyền trên thân xác tan rã của cựu
phủ Đô hộ. Tính chất liên minh khu vực của thời kỳ hậu thuộc địa thấy
rõ với nhiều trường hợp thời Ngô, Đinh, Lê. Ta biết được nhà Lý áp
dụng liên hệ hôn nhân để lấy vây cánh là nhờ tài liệu ghi lại dồi dào
hơn nhưng điều đó không phải đã không từng xảy ra về trước. Các bà
được coi là hoàng hậu ngang nhau có nguyên nhân hẳn là từ những thế
gia ngang ngửa quyền hành trong vùng, những tập họp địa vực hoặc
cũng tự xưng là “quốc”, hoặc được nâng cấp là “nước” để ngang tầm
với phía thông gia. Và sử quan thời đại cũng lại có một mẫu hình
phương Bắc để chính danh cho sử sự: lịch sử Xuân Thu Chiến Quốc
với các “nước” tranh giành nhau trên quyền bính tột đỉnh mà không
mất sự gián đoạn giao tiếp bên dưới, ở đây là của cựu thuộc địa
phương Nam. Bà Cồ Quốc có thể xuất thân từ tập đoàn Đinh cầm
quyền kèm trong danh hiệu nước: (Đại) Cồ Việt - “đại” chỉ là chữ Hán
của “cồ”; Kiểu Quốc là của tộc đoàn Kiểu thời tranh chiến mà Đinh
thu phục; Trịnh Quốc là từ một tập đoàn Thái nào đó như ta sẽ thấy
xuất hiện nhiều về sau. Tăng lục Trương Ma sáng tạo ra các danh hiệu
này chăng?
Quan niệm về sự đối kháng tập đoàn trong tính cách chiến tranh
khu vực ít nhiều gì cũng cho thấy rơi rớt của hình thức xung đột bộ
lạc, trong đó tù binh nữ được coi như là chiến lợi phẩm, thể hiện nơi
việc Lê Hoàn sử dụng người của chúa Chàm sau trận chiến 982. Và
cũng chính trong tâm thức thời đại đó mà các bà vợ “Di” có quyền
“tay hòm chìa khóa” một khu vực, như dưới đời Lý tiếp theo ngay sau
đó, còn những đứa trẻ sinh ra, vốn thường bị ruồng bỏ vào thời gian
sau, lúc này lại được công nhận chính thức, đương nhiên hưởng quyền
lợi như các anh em khác mẹ khác để rồi theo khả năng riêng, cướp
được chính quyền, nối nghiệp cha dù với sinh hoạt khác lạ đã khiến
cho sử quan đẩy vào địa vị tội nhân của lịch sử. Đó là trường hợp Lê
Ngọa Triều.
