năm của Trần, vài năm ngắn ngủi của Hồ, chỉ có một lần nhắc đến đúc
tiền mà lại vào năm Đại Trị thứ 3 (1360). Hình như các vua, tuy vẫn
muốn chứng tỏ sự hiện diện của mình nhưng chỉ có thể đúc tiền vào
lúc “có tiền”, cần tiền mà thôi, và điều bất thường này hẳn khiến cho
sử quan không lưu tâm nhiều để nhấc cây bút lên.
Thế rồi, chiến tranh dồn dập dẫn đến sự kiện trong hai năm 1427,
1428 có chuyện đúc tiền Thiên khánh dưới niên hiệu của Trần Cảo và
tiền Thuận thiên của Lê Lợi. Nguyên cớ là việc tranh chủ quyền nước
Việt của Lê trước áp lực gỡ thể diện của nhà Minh và nguyên tắc
chính thống trong nước, khi Lê còn phải núp bóng họ Trần để mua
chuộc dân trung châu Đông Đô trong lúc mình còn là nguyên dạng
hình của một tập nhóm vùng rừng núi Lam Sơn xa xôi. Tình hình rối
rắm đó lộ ra trong lối ghi chép bất đắc dĩ phải quan tâm của sử quan.
Lê Lợi đặt Trần Cảo làm vua cuối năm 1426, lấy niên hiệu Thiên
Khánh. Một năm sau, ban hành tiền Thiên khánh nhưng Trần Cảo chỉ
thọ thêm hơn hai tháng, đành phải chết khi quân Minh rút khỏi Đông
Đô. Lê Lợi lên ngôi lấy niên hiệu Thuận Thiên, đúc tiền đến hai lần
cách nhau không xa (giữa năm 1428 và đầu năm 1429). Không thấy
ghi trọn vẹn tên tiền Thiên khánh, và tiền Thuận thiên thì được ghi là
“thông bảo” trong khi đúng là “nguyên bảo”, mang tính hiện đại đối
với đương thời mà sử quan không theo kịp.
Có vẻ đến lúc này nguyên tắc lên ngôi, đổi niên hiệu và đúc tiền
ngay đã thành lệ nên sử quan ghi chuyện “tháng 9 (âl. 1434) ban hơn
600 quan tiền (Thiệu bình) mới đúc cho các quan văn võ”. Bởi vậy tuy
bỏ qua các niên hiệu Đại Bảo (1440), Đại/Thái Hòa (1443) (thật có
đúc tiền) mà đầu niên hiệu Diên Ninh (1454) lại có ghi chép việc ấy.
Không rõ vì sao từ ông Thánh Tông uy vũ đến các con cháu, không
thấy sử ghi việc đúc tiền. Cho nên cứ theo cái đà quên đó mà sử quan
sẽ không hề nhắc chuyện đúc tiền niên hiệu trong suốt thời gian còn
lại của nhà Lê. Chuyện đúc tiền tuy mang danh nghĩa lớn nhưng rõ là
không có tác động thực tế nhiều nên dễ bị bỏ lơ.
