Trách người ta, nhưng người viết này cũng chỉ có một vài quyển
sách và một thời gian tìm tòi hiện vật thu hẹp trên đất nước rồi lại đứt
đoạn, cho nên không thể đi xa hơn. Chỉ có thể theo đà làm việc sẵn mà
“thêm chút tiền” cho quyển sử xưa, như đã nói rõ về mục đích khi viết
loạt bài này, để xem thử quá khứ có hiện ra những gì hơn những dòng
chữ trong ấy không.
Trước nhất, về những đời vua có đúc tiền thì Toàn thư thật hà tiện
lời. Vẫn biết có những lúc gặp biến động thúc bách, sử quan có thể bỏ
qua chuyện đúc tiền, nhưng ngay khi ghi lại người ta cũng không cho
thấy chi tiết nào hơn là chỉ ra niên hiệu ấy mà thôi. “Mùa thu tháng
Hai (Giáp Thân - 984) đúc tiền Thiên phúc”, đó là ghi chép đầu tiên về
việc đúc tiền của vua Việt. Sử quan đã không cho thấy tinh thần độc
lập, muốn tách biệt với chủ đô hộ cũ của thời đại đó đã gắng thể hiện
rõ ràng trên danh hiệu đầy đủ của hiện vật. Tiền Việt xuất hiện muộn
trong truyền thống đúc tiền Á Đông nên chỉ ghi có niên hiệu đời vua
lúc đúc và phần đi theo tuyệt đối để chỉ “tiền” là hai chữ “thông bảo”,
ở đây, triều đại đúc tiền không những dùng chữ “trấn bảo”, khác, có ý
tự phụ, mà còn in thêm chữ “Lê” ở mặt sau để khỏi lẫn lộn.
Đến triều Lý, người ta bỏ qua tiền đời ông vua đầu, đến ông vua
thứ hai cũng chỉ thấy nói đến tiền của niên hiệu thứ hai: Minh Đạo.
Tuy nhiên sử đã ghi rõ thêm một điều: nguyên cớ đúc tiền là do phối
hợp sự kiện ban Hình thư và đổi niên hiệu (tháng 10âl. 1042) mà có.
Năm sau, “lại đúc tiền Minh đạo ban cho các quan văn võ”, tuy không
thêm chi tiết nhưng ta đoán rằng Thái Tông rải tiền cho thuộc hạ là để
chuẩn bị đánh Chàm. Chi tiết đúc tiền lúc đổi niên hiệu ở đây, tuy nhỏ
nhưng là biểu hiện quan trọng bởi vì tiền Thiên phúc của Lê Hoàn chỉ
đúc vào năm Thiên Phúc thứ 5, sau khi đánh Chàm, cùng lúc với việc
xây cung điện nhiều, có lẽ nguyên do là bởi có chiến lợi phẩm dồi dào,
kho đụn sung túc hơn. Tuy nhiên nguyên tắc đúc tiền vào đầu đời, đầu
năm đổi niên hiệu có vẻ vẫn không được giữ vào lúc sau đó, vì chuyện
đúc tiền gần như vắng mặt hẳn trong sử ở các đời sau. Suốt hơn 200
