chắc chắn các đồng tiền của thời thịnh trị nên tạo được một truyền
thống, để đến lúc bấp bênh vẫn còn ráng đúc tiền niên hiệu. Các thời
đại rối loạn cũng có một số tiền đúc xác nhận được theo một số chứng
cứ tuy không chắc chắn nhưng không có cách nào khác: Đại định
thông bảo của Dương Nhật Lễ, xét theo truyền thống của Dụ Tông
ngay trước đó và tính chất rất chính thống lúc đầu của ông vua lạc loài
trong triều Trần này; Thánh nguyên thông bảo của Hồ Quý Ly như
tính cách mở đầu triều đại tuy ông này đã chuyển sang tiền giấy; các
tiền Mạc; các tiền thời Lê trung hưng: Nguyên hòa của người Nguyễn
Kim đưa lên dấy nghiệp, các tiền Gia thái, Thịnh đức, Vĩnh thọ... Ta
không kể đến các đồng Cảnh hưng vì rõ rệt quá, có rất nhiều, đủ dạng
hình kể cả dạng hình bắt chước tiền Thanh đương thời. Và thêm nữa là
tiền thời đại Tây Sơn, không những còn nhiều trong hiện vật mà còn
được nhắc nhở trong các lệnh hủy tiền ngụy của các vua Nguyễn nữa.
Tiền được coi như là dấu hiệu chính thống trong việc tranh giành
quyền lực nên ngoài tiền của các triều đại, ta còn thấy tiền của những
tay nổi loạn mà các cổ tiền gia, không có cách nào khác, thường là
đem so sánh tên tiền và các niên hiệu tự xưng được ghi trong sử sách.
Ví dụ tiền Thiên ứng thông bảo của Trần Cảo (1516), Tuyên hòa hựu
bảo của Trần Cung, con Trần Cảo...
Về các loại tiền mù mờ này, nhất là các thứ tiền có tên không ứng
vào niên hiệu nào hết, các tiền đúc lại, chúng tôi đã từng bàn qua
(Những bài dã sử Việt, Thanh văn, California 1996) nay chỉ thêm vài
lời mà thôi. Chứng cớ khá tin cậy là ở các cổ tiền gia Trung Quốc. Họ
mang tính cách đồng văn với Việt Nam, nhiều sưu tập, có các sách về
cổ tiền trước các tác giả Âu Mỹ nhiều. Tuy một niên hiệu của Lý Thái
Tông có đến bốn chữ (Thiên Cảm Thánh Vũ) nhưng khi họ tìm được
đồng Thiên cảm nguyên bảo mặt sau có chữ “càn vương”, rồi gán cho
ông vua đúc tiền vì Thiên Cảm hoàng hậu và ông con Phụng Càn
Vương được phong vương riêng biệt và những chứng tích ưu ái tiếp
theo, thì ta có thể tin là sự thể gần chắc chắn như thế. Một niên hiệu
