tiền đánh bạc cho qua những ngày xác thịt thôi thúc mà không được
thỏa mãn. Tuy nhiên, hình như lối sống “tiền bạc” đó cũng đã khiến
ông nhìn rộng hơn về giao thương, tầm nhìn lớn hơn các ông vua anh
hùng kiêu ngạo, hay sống đạo đức xa rời thực tế.
Dù sao thì nhìn các đồng tiền Đại trị ta cũng thấy khả năng đúc
đương thời không thua của Trung Hoa. Khả năng đó, qua chứng vật,
lại cho thấy không tùy thuộc sít sao vào biến động ở tầng lớp trên. Hẳn
người thợ đúc không phải đợi Trần Dụ Tông ra lệnh mới nảy sinh tài
năng. Trong triều Lê sơ về sau, các đồng tiền tốt cùng một kiểu dáng
Hồng đức (của niên hiệu bắt đầu 1470) không những còn thấy ở các
đời vua loạn Uy Mục, Tương Dực về sau mà vẫn giữ dáng dấp đến cả
đồng tiền của Mạc Đăng Dung.
Thật ra thì không phải không có lúc tiền triều đại Việt có mặt trên
thị trường với số lượng đáng để ý. Sách tiền đời Tống đã dẫn việc tiền
Thiên phúc trấn bảo có chữ Lê xuất hiện trên thương trường, điều này
không phải là lạ khi sử ghi rõ việc buôn bán ở châu Liêm và trấn Như
Hồng giữa Tống và Việt. Rồi đến thế kỷ XVIII nổi bật với đồng Cảnh
hưng. Không phải bỗng dưng mà họ Trịnh đề cao ông vua Hiển Tông
nín thở cầu mạng, bằng cách cho đúc tiền đủ thứ dạng hình mang niên
hiệu của ông (1740-1787). Đó chỉ là vì tình trạng loạn lạc đương thời
“việc quân hao tốn”, nhà nước cần tiêu dùng. Thiếu tiền, người ta cho
sử dụng cả tiền kẽm, đổi tiền nát để đúc lại với nửa giá trị (1741-1742)
trong lúc ở thế kỷ trước thì cấm ngặt, tịch thu, chỉ hoàn lại có 1/5 giá
trị (1663). Và công quỹ thiếu, năm 1741, người ta tăng thuế ruộng
công tư mỗi mẫu 2 quan tiền (Phan Huy Chú, Lịch triều hiến chương
loại chí, Quốc dụng chí, tr. 237, 243, 244). Khi đúc tiền thì tất phải lấy
niên hiệu ông vua đương thời, không có cách nào khác, huống chi còn
có thể nhân việc này mà tỏ dấu hiệu tôn phù đối với dân chúng để
chống đỡ sự phản đối khắp nơi (Lịch triều..., Lễ nghi chí, tr. 58). Tuy
nhiên từ tính chất dồi dào dạng hình cũng lộ ra một ý thức khoe mẽ
của kẻ yếu. Thay vì cứ đúc Cảnh hưng thông bảo cho nhiều, người ta
