không (Diêm thiết luận), vẫn thêm một thiên Thực hóa chí trong các
quyển sử của họ... Cho nên ở Đàng Trong, mặc dầu sự coi thường của
Đào Duy Từ, thương nghiệp ở đấy vẫn tiếp tục để đủ khả năng chống
cự với Trịnh, và khi dòng phát triển gặp vấp ngã thì chen vào đề nghị
cứu nguy (đã muộn) lại là một nhà nho, Minh Hương, Ngô Thế Lân,
người cũng đã từng mơ màng chuyện gió trăng tre trúc.
Khả năng quản lý đất nước của nho thần Việt ứng hợp tình hình
thực tế của đất nước cũng thấy ở việc chảy máu tiền đồng vào nửa đầu
thế kỷ XVIII trên đất Lê Trịnh. Trong khi cùng thời gian ở Đàng
Trong, việc phát triển thương mại sinh ra thiếu tiền lưu thông, người ta
phải nhập tiền đồng, đúc tiền kẽm thì ở Đàng Ngoài, lúc vẫn cần phải
đúc cho nhu cầu thực tế, thì đồng thời tiền lại được chuyển lậu ra
ngoài. Năm 1721, đoàn tàu Anh của Madras mua lậu tiền bị thuyền
chúa rượt đuổi bắt đánh chìm hai chiếc. Năm 1734, tàu Hòa Lan của
Batavia bị chận bắt vì chở tiền lậu, còn một thuyền Quảng Đông năm
1744 thì bị chìm khi ra khỏi bến chỉ vì chất nặng tiền đồng và bạc! (A.
Forest, “L’ASE continentale vue de la mer” trong Commerce et
navigation en ASE - XIV-XIXe siècle, L’Harmattan, 1999, tr. 18). Cũng
có thể thấy những chuyện buôn tiền như thế ở Phủ biên tạp lục, tuy Lê
Quý Đôn không nói rõ hơn. Tiền chạy ra ngoài nhiều có thể vì thói
quen hối lộ tham nhũng của vua quan Việt dẫn đến truyền thống buôn
lậu trong vùng, nhưng phần khác có thể chính vì sinh hoạt ở xóm chợ
làng quê không cần đến số lượng tiền như thế mới thấy có mối lợi
trong việc buông lỏng cho chúng ra đi, như trong chuyến buôn lậu
năm 1721 dẫn trên có “sự a tòng của dân làng”. Và có lẽ đó cũng là
nguyên nhân của việc đã đúc nhiều tiền Cảnh hưng cho nhu cầu quân
vụ mà lại vẫn thiếu tiền đồng chi dụng.
12 tháng Chín 2003
