phủ Đô hộ, rút lại ở quận Giao Châu cũ, lại cứ đeo đẳng mãi cho đến
khi người Minh sang. Gọi là “những mảnh vỡ” bởi vì tình thế có vẻ
còn tệ hại hơn thời ngoại trị. Lê Tắc xác nhận điều ông biết đến năm
1285: “Thế tập hương ấp quan; quản giáp... đại toát, tiểu toát, chủ đô”
(An Nam chí lược, 1961, tr. 220). Chúng tôi đã nói đến chuyện 12 sứ
quân mà không phải chỉ có 12 người. Đinh không với tới vùng của Lê
Lương. Vùng này có vẻ sa sút khi Lê Hoàn đánh Ái Châu nhưng trước
đó còn có một quan sát sứ Lê nuôi ông ta, làm điểm tựa cho ông làm
Thập đạo tướng quân. Mãi tới đời Lý, họ Lê đó còn đủ thế lực đưa Lê
Văn Thịnh vào cung Lý theo một cuộc thi tam trường (1075) giả dạng
(chỉ lấy có một người!) đến khi ông mắc tội âm mưu giết vua mà
không bị tru di tam/cửu tộc, lại chỉ bị đi đày thôi - sự việc “phức tạp”
khiến cho sử gia xưa nay quýnh quáng ghép tội hay kể ơn cho Phật
giáo! Lê Hoàn phải lo tranh chấp với các quản giáp Dương Tiến Lộc,
Lưu Kỳ Tông. Sử còn ghi các giáp: Thái Đường (1117), Giao (của
Phạm Ba Tư 1122), Phù Thu Liễu (1130), Cổ Hoằng ở Thanh Hóa làm
phản 1192. Trên vùng Giao Châu cũ, các con của Lê Hoàn chỉ quanh
quẩn ở phần trung châu nhỏ hẹp. Đời Lý bỏ “động” Hoa Lư dời về Đại
La, lập chính danh cho sự quản trị phủ Đô hộ An Nam cũ, nhưng thu
thuế thì tuy có sự ràng buộc vẫn phải cần nhờ đến các quản giáp, chủ
đô (“hương ấp quan”) và chia phần cho họ (tiền hoành đầu, 1042). Các
tập nhóm Lam Sơn của đầu thế kỷ XV rõ ràng gần biển hơn là với
biên giới phía tây trên bản đồ ngày nay, vậy mà họ là những phụ đạo
của các “mường”.
Đất riêng của Lý Trần ở cấp thấp nhất có xã quan, như khi Trần
Nhân Tông ban chức tiểu tư xã cho người (họ Trần!) đã cho vua bát
cơm hẩm lúc chạy loạn (1284). Đó phải là đất riêng của họ Trần vì địa
điểm đề cập nằm ở vùng biển, khu vực của Trần, và vì tất nhiên không
thể ban chức trên đất của các hương ấp quan được. Khi Nhân Tông
than phiền “nước bằng bàn tay” mà đặt quan nhiều, tức là nhận ra sự
thật đương thời chứ không phải vì khiêm nhường. Chuyện thế tập xảy
