nhóm tù binh Chàm cũng chen vào tranh chấp nhiều hơn là ta tưởng.
Thần tích Lý Phục Man các giai đoạn muộn cho thấy dấu vết tù binh
đó. Năm 1214 có “tướng quân” ở Cam Giá (xứ Mía) làm phản, bị Trần
Tự Khánh bắt. Một tướng của Khánh là Phan Lân muốn theo Nguyễn
Nộn bị giết. Như thế theo về Nguyễn Nộn không phải chỉ có tướng tài
người Chàm “dụng binh như thần” Phan Ma Lôi được ghi chép trong
Toàn thư mà thôi.
Một tên “giặc” ở châu Phong (nhắc lại: đất phong cho Ngự Man
Vương Lê Đinh) năm 1000, có tên Trịnh Hang như là một nhân vật có
dấu vết rõ của tộc Thái, không biết có dính dấp gì đến bà Trịnh Quốc
của Lê Hoàn. Năm 1280, Trịnh Giác Mật lãnh đạo dân “ăn bốc, uống
bằng mũi” ở đạo Đà Giang, nổi lên chống đối. Trịnh không phải chỉ là
họ của gia tộc khi chuyển qua Việt, mà còn là của địa vực như ta thấy
trong các tên: trại Trịnh Kỳ có tù trưởng Xa Phần khi Trần đánh Ngưu
Hống năm 1337, có trang Trịnh Sơn trong trận chiến 1421 thuộc châu
Trà Lân, vùng của Trịnh Khả (nhân vật sẽ nói sau), ở đây rõ ràng
“trịnh” là chuyển âm của chữ “chiềng”/chieng (ghi theo Pháp, Anh
ngữ), tên chung chỉ bản trung tâm của một mường người Thái (như Xa
Phần đóng ở Chiềng... nói trên), và tên địa vực đã chuyển thành họ tộc
đoàn, có thể là của tộc đoàn cầm đầu địa vực. Như thế, với sự gia nhập
của tập đoàn Thái, người Việt bắt đầu có một “họ” không phải mượn
của Trung Quốc.
Tên Ngưu Hống xuất hiện năm 1067, đến “cống” Trần. Ông Hà
Văn Tấn cho đó là người Thái Đen ở vùng Sơn La, và giải thích Ngưu
Hống là từ tiếng Thái Ngù Háu (rắn hổ mang). Có điều các nhà dân
tộc học đã phân biệt rõ ràng Tày và Thái, rồi thấy có những tập hợp
mang chữ “tày” trong phần nói về người Thái mà lại không giải thích,
còn ông Hà Văn Tấn khi chú thích Dư địa chí lại dùng chữ Tày Đen,
Tày Trắng. Có vẻ như thông thường, trước khi có định danh nghiêm
túc (mà không bao hàm hết trong định nghĩa), người ta đã dùng lẫn lộn
tên hai tộc người này. Không như thời Đinh Lê gọi không phân biệt là
