Mường đó vẫn còn sống lạc hậu để người ta không dám nhận là nguồn
gốc phát xuất của ông vua kia. Có nể nang lắm, không chối bỏ được
thành phần vốn là nòng cốt lúc nguyên thủy kia thì người ta cố xếp lại
trong một bức tranh “đại đoàn kết dân tộc”, cho bao gồm “những
người con ưu tú của dân tộc thuộc các thành phần xã hội và dân tộc
(sic!) khác nhau... chung một nhiệt tình yêu nước, một chí căm thù
giặc sâu sắc và cùng chung một lý tưởng quyết tâm giải phóng đất
nước” (Lịch sử Việt Nam, I, tr. 240). “Đồng bào Mường vùng Lam Sơn
vẫn coi Lê Lợi, Nguyễn Thận là thủ lãnh dân tộc mình” và gọi họ là
đạo Chàm, đạo Mục như các ông “đạo” Tày Thái Mường khác ghi
trong Toàn thư. “Còn cha, ông của Lê Lai, người xả thân cứu Lê Lợi,
đã nhiều đời làm tù trưởng xã Dục Tú, vùng Mường. Thanh niên
Mường tham gia nghĩa quân rất đông nên nghĩa quân Lam Sơn còn
được gọi là ‘đội lính Mường Lam Sơn’” (Các dân tộc ít người..., tr.
28, chắc là theo bản dịch Lam Sơn thực lục của Mạc Bảo Thần). Thì ra
hai phụ đạo Dục Tú (Lê Lai) và Khả Lam (Lê Lợi), một người là
Mường, người kia lại không phải, chỉ là kẻ nối nghiệp một ông (Lê
Hối) từng “dạy học các nơi, di cư đến Như Áng và sau dời đến chân
núi Lam Sơn (Khởi nghĩa Lam Sơn), không nói ra nhưng là ám chỉ
một người Kinh có văn học, văn minh rõ rệt!
Định kiến kỳ thị mạn ngược và trung châu vững chắc đến mức
trở thành tự nhiên, ngây ngô khờ khạo trong lập luận. Phan Huy Chú
viết (Lịch triều..., Nhân vật chí, tr. 324) về Trịnh Khả: “Vua (Lê Lợi)
thấy ông biết tiếng Lào, sai mang tờ điệp nhờ vua Ai Lao giúp binh
lương...” Dùng cụm từ “biết tiếng Lào” vì tác giả hồn nhiên nghĩ ông
kia là người “Việt”/Kinh như ông mà không thấy Lê Quý Đôn nhắc
chuyện Lê Lợi giao tiếp với một chức quyền ở Lào được mang họ
Trịnh, và lại một nhà sư Lào để mả cho vua cũng họ Trịnh (Lam Sơn
thực lục), nghĩa là những người đang được nói đến, không biết có họ
gì khi là người Lào nhưng người dùng ngôn ngữ Việt Hán đã mắc cho
họ chữ “Trịnh...”! Không chỉ là giao tiếp bên ngoài. Lê Lợi còn lấy
