Thế đã có chuyển biến gì khác ở nơi con người ông danh tướng
trong khi đang nuôi chí trả thù? Hãy nhìn lại chuyến xâm nhập đầu
tiên của quân Mông Cổ - lúc bấy giờ chưa thể gọi là Nguyên, cuối
1257, đầu 1258. Địch tấn công, lần đầu Trần thấy một toán quân đánh
ào ạt như vũ bão, toán quân dưới quyền Ngột Lương Hợp Thai đó
từng có viên thủ hạ được ca tụng ngay trong “Hịch tướng sĩ”: “Xông
pha Lam Sơn chướng khí trên đường muôn dặm, phá quân Nam Chiếu
trong khoảng vài tuần...” Cho nên ông hoàng đệ thái úy (chức chưởng
trên nguyên tắc là một thứ tư lệnh) không biết quân trực tiếp của mình
nơi nào, run lẩy bẩy, đứng không nổi, chỉ ngồi dựa mạn thuyền, không
nói được, ráng viết ra hai chữ “nhập Tống”! Cũng chẳng có “đoàn kết”
gì nhiều như ở hội nghị Diên Hồng đời sau, có anh hầu cận mất ăn trái
xoài, nhớ đời nên cả trong nguy cấp cũng không chịu chỉ cho vua biết
quân địch nơi đâu. Ông chú Trần Thủ Độ để đời sau nghe được lời nói
kiên quyết: “Đầu tôi chưa rơi xuống đất...” nhưng chắc cũng già rồi
nên không xuất hiện sao cho khả quan, có bề thua cả bà vợ chuyển sức
xung động thời trẻ qua việc bảo vệ nội cung, làm việc thu thập quân
khí đánh trận. Rốt lại chỉ thấy một mình vua tả xung hữu đột, bàn
chuyện “cơ mật rất ít người biết rõ” với một anh khác họ từng lấy ván
thuyền, có nghĩa là cả thân mình, che tên cho vua. Ngày sau vua có gả
người vợ cũ tội nghiệp cho người ấy thì cũng chứng tỏ mình mang
tính “người”, hơn ông sử quan chê trách dựa vào cái gọi là “nhân
luân” cao vời, rỗng tuếch. Điều đặc biệt: Trong thời gian an nguy của
vua, vận mệnh đất nước tông tộc như treo trên đầu sợi tóc, vẫn không
thấy bóng dáng ông tướng “tiết chế tả hữu tướng quân thủy bộ” Trần
Quốc Tuấn đâu hết. Sau chiến trận, chức đó chắc vẫn còn nhưng lại
chính người tả xung hữu đột trước quân thù kia đã đi sứ điều đình, và
trở về được phong làm Thủy quân đại tướng quân (1259), nghĩa là tư
lệnh đạo quân ưu tú chủ lực của Trần, đạo quân mang tính quyết định
cho chiến thắng, không phải chỉ một lần mà là cả ba lần! Nhưng rồi lại
có sự thay đổi thái độ giữa các năm 1258 đó với 1285 vì chạm đến bản
thân Trần Quốc Tuấn trong quốc nạn đối phó với Nguyên. Năm tháng
