của phe ngoại như Tô Trung Tự, hay chống với chính các người dưới
quyền điên đảo đổi thay phe phía theo tình hình nhìn thấy trước mắt,
như Phan Lân bị giết (ĐVSL ghi thời điểm lệch lạc: 1214) vì chạy theo
Nguyễn Nộn, ông Hoài Đạo Vương trên đất Thuận Thành. Phan Cụ
“làm phản” (1214) bị bắt nhưng đánh nhau cho Trần Tự Khánh bị chết
(1220) nên được truy phong vương tước do “chết vì nước”. Thế nhưng
việc Tự Khánh nắm được tập đoàn vua Lý - cũng phải trải qua giai
đoạn lọc lựa các ông hoàng kế nghiệp, cuối cùng chọn được con bài
vương tử Sảm, chịu cho rước Trần thị về cung - đã khiến ông có danh
nghĩa phát triển sức mạnh tông tộc để khi chết đi, Trần Thủ Độ có cơ
hội thay đổi triều đại. Sức mạnh đó toàn là ở lực lượng đường thủy,
được nhận rõ trong các cuộc tiến quân, cả trong việc tạo thuận lợi cho
quân thủy như trong trận đánh Nguyễn Nộn (1218), phá vỡ đê để
“quân theo thế nước tràn vào”.
Với tình hình đó thì việc ông vua đầu đời bị chê “chưa có học
thức” cũng là phải lẽ. Con vua, cháu chúa ra ngoài cung ăn cướp, đánh
nhau tay không, lại cũng nơi bến nước bờ Đông! Điện vua, nhà vương
hầu luông tuồng không tường thành phân cách để người nửa đêm gà
gáy lẻn vào nhà cướp gái (Trần Quốc Tuấn) hay cậy thân tình gõ cửa
bày tỏ công việc (bà Thụy). Bà cựu Huệ hậu, vợ ông tể tướng đương
thời, đi láng quáng bị lính chặn lại, về khóc lóc với chồng. Yến tiệc
triều đình để cho mọi người say khướt, “có người đội mo nang, cầm
dùi làm tửu lệnh... dang tay mà hát”. Vướng víu với đám đông bình
thường khiến vua làm lễ gả con gái cũng muốn phô bày cho mọi người
cùng biết (1251), và còn kéo dài tới chuyện tang lễ Nhân Tông (1310),
người xúm lại chật ních như đi xem đám ma nhà giàu! Vua không chịu
an tâm tù túng trong cung điện, Thái Tông vẫn ở trên thuyền một thời
gian khá lâu, Thánh Tông đi coi chữa cháy nhà dân, Anh Tông đêm tối
đi chơi bị du đãng ném đá bể đầu! Thế mà mặt khác, chỉ không lâu tổ
chức triều đình, xứ sở vượt lên trên cả Lý, vua thông thạo kinh Nho,
kinh Phật, làm văn chữ nôm. Tại sao? Sử quan khen ông vua đầu, khởi
