người vì làm cản trở tiến hóa, chỉ còn đường phải hủy diệt mà thôi. Và
ngay trong truyền thống không xa xưa gì, truyền thống mới tạo lập
thời tông tộc lên ngôi cửu ngũ, là ăn chay, tu Phật mà Minh Tông cũng
tỏ dấu thờ ơ, ngăn cản không cho hoàng hậu đi tu khi mình chết đi.
Ý thức thuần chủng Trần dành cho ngôi vị tối cao lại một lần phai
lạt đến mức xóa nhòa khi Dụ Tông mất (1369), Dương Nhật Lễ lên
ngôi vì là con (ghẻ) của một ông hoàng thái tử Trần. Họ Dương được
ghi trong sử có lẽ vì các biến chuyển về sau chứ tình hình có dáng
giống như Minh Tông xưa, Nhật Lễ làm vua vẫn mang họ Trần, nghĩa
là sự truyền ngôi khá thuận thảo. Tên “Vong Danh” mà Hồ Nguyên
Trừng sử dụng
khi nói về ông vua rủi ro này là một dấu vết phủ
nhận rõ rệt hồi sau. Lúc đầu bà thái hậu đã ủng hộ, tông thất Trần chỉ
chống đối khi thấy có cơ nguy đến tính mệnh họ vì ông vua mới muốn
trở lại họ Dương. Nghệ Tông, người sẽ lật ông, chỉ bỏ chạy khi nghe
lời cảnh cáo “người ta muốn hại ông...”, và khi thắng thế vẫn tỏ ra vị
nể Dương, để tin tức ra vào thong thả khiến ông này có thể lừa gọi kẻ
phản bội vào nhà để giết. Người “phản bội” đó, Trần Ngô Lang -
mang dấu vết họ Trần chính hiệu, đã tỏ ra rất có uy tín lúc đương thời
vì được Nhật Lễ giao quân quyền, và cũng từng xuất hiện khi sử nhắc
chuyện ông khinh rẻ một thượng tướng (1335), có nhà cho Dụ Tông
ghé trên đường rong chơi (1366). Thế mà khi Nhật Lễ thất thế, gọi đến
ông vẫn vào, quỳ xuống cho ông vua thất thế bóp cổ chết. Đến lúc đó
Nghệ Tông mới chịu giết Nhật Lễ. Có cách nào giải thích khác về uy
thế thực sự của Nhật Lễ trong triều Trần hay không?
Nhưng vấn đề đối với chúng ta ở đây là khi dấy quân chống với
Nhật Lễ, Nghệ Tông phải lên miền trung du, phối hợp với quân Thanh
Hóa trước rồi mới về vùng Thiên Trường cỗi gốc. Miền Dưới không
còn là trung tâm chủ lực của Trần nữa. Lúc này lối khai thác tính chất
bồi lắng của hệ thống sông Hồng, Thái Bình đã khiến cho cả vùng căn
bản của họ Trần nằm sâu trong đất liền, dẫn theo cơ nghiệp truyền
thống của họ càng bám vào Thăng Long với tính cách trung tâm Đại
