Trần), trở cờ gả con cho họ Hồ để cầu an thân. Lối sắp xếp thờ tự này
không mang “ý thức dân tộc”, “đề cao thanh giáo” nào cả mà chỉ là
một cách phân loại, xếp chung một nhóm mà thôi. Danh tiếng “kẻ sĩ”,
“sĩ phu” - không đi theo với “hào kiệt”, chỉ xuất hiện khi gắn vào bia
đá thế kỷ XV, và hơi nổi trội dưới thế kỷ loạn lạc XVII, XVIII mà
thôi.
Việc hàng Nguyên của hai người trước có thể coi là thụ động, cơ
hội nhưng với Trần Ích Tắc thì sử quan chỉ rõ là có ý thức, có toan
tính, vì ông “từng gửi thư riêng cho khách buôn ở Vân Đồn xin quân
Nguyên xuống Nam”. Dù cho rằng đó là vì ý xấu muốn tranh ngôi với
anh (Nhân Tông) nhưng sử quan vẫn không ngớt lời khen Ích Tắc
“thông minh hiếu học, thông hiểu lịch sử lục nghệ, văn chương nhất
đời” chi li cả đến những loại nghề vặt như đá cầu, đánh cờ... Đến lúc
ông hàng Nguyên, sử quan dường như muốn bào chữa cho ông còn
viện dẫn linh thiêng, nhắc rằng ông là thần nhân báo mộng đầu thai,
thần nhân ba con mắt như Siva hóa thân thành người, hẹn sẽ “về
phương Bắc”. Chứng cớ bất thường này có vẻ như một vướng víu của
tình hình đương thời mà sử quan, qua thời tuyệt tình một lần nữa với
việc chống Minh, đã không dứt bỏ được. Có chút gì bình thường của
quá khứ còn rơi rớt mãi đến lúc sử quan cầm ngọn bút lên?
Giai đoạn chống phương Bắc của Trần thường được coi chỉ mang
một tính chất trong cả ba lần đánh nhau. Tựa đề “Cuộc kháng chiến
chống xâm lược Nguyên Mông...” (điểm một tên tình cờ) của Hà Văn
Tấn và Phạm Thị Tâm (1975)
là một ví dụ. Gom góp sự việc vào
một đề mục gọn ghẽ giúp cho người ta mau hiểu nhưng cũng khiến tập
tính biếng lười, lầm tưởng việc đời lúc nào cũng là giản dị như vài nét
chữ gộp lại. Thật ra Trần chỉ chống quân Nguyên có hai lần: 1285,
1287-88, lần đầu 1257-58 là chống quân Mông Cổ. Đây không phải là
chuyện “chơi văn giỡn chữ”, không phải đặt căn bản ở sự chính danh
cầu kỳ mà là vạch ra sự khác biệt về tính chất lực lượng, cùng tham
vọng thời đại khác nhau của đoàn quân phương Bắc. Đành rằng người
