đồ gia dụng. Gốm có men thô là sành, cao cấp là sứ, nhưng gốm thu
lượm được trên gò Sành ở xã Nhơn Hòa, huyện An Nhơn, Bình Định
là sành cao cấp - tạo ra tên riêng của gò, của làng, theo đà bán ve chai
được đưa ra thị trường, thành sưu tập, lọt vào mắt một nhà nghiên cứu
Úc, từ đó hình thành khái niệm về một loại hình gốm lấy tên từ nơi
xuất hiện đầu tiên, gọi là gốm Gò Sành, gốm Bình Định, và do thời
điểm chế tạo đoán định, được gọi là gốm Chàm/Chăm, là điều chúng
ta sẽ bàn nơi đây.
Ở Gò Sành có dấu vết của hơn 20 lò gốm cổ. Cùng loại gốm còn
thấy ở nhiều “gò” khác trên đất hai huyện An Nhơn, Tây Sơn (Bình
Khê cũ). Cuộc khai quật của các nhà khảo cổ học Nhật, Bỉ, Việt các
năm 1993-95, 2002 thu được một số lượng hiện vật gốm tráng men,
văn in chìm nổi... phong phú và độc đáo. Gốm Gò Sành còn xuất hiện
ở các vùng xa trong nước (Phố Hài ở Bình Thuận, Đại Lào, Đại Làng
ở Lâm Đồng nơi có lẫn gốm Long Tuyền Trung Quốc thế kỷ XIII,
gốm Nhật thế kỷ XVIII) và trên thế giới, ở bán đảo Sinai (Ai Cập),
trong địa tầng di chỉ khảo cổ Juffa (Vương quốc Ả Rập Thống nhất),
trong các thuyền đắm ở Philippin với tiền Vĩnh lạc (1403-1427) cùng
đồ sứ Trung Hoa nửa sau thế kỷ XV, nửa đầu thế kỷ XVI. Và còn thấy
cũng trong thuyền đắm ở nam Trung Quốc, Thái Lan (niên đại 1403-
1442).
Với nhà nghiên cứu trong nước (Đinh Bá Hòa) thì trận thắng
1471 của Lê Thánh Tông là dấu ấn lịch sử rõ rệt quyết định điểm tàn
rụi của gốm Gò Sành - hoạt động trong thế kỷ XIII, XIV. Còn với học
giả Nhật (Yoji Aoyagi) thì với các chứng tích không tùy thuộc vào
biến động ở Việt Nam, họ cho rằng các lò gốm này hoạt động trong
khoảng thế kỷ XI-XIV và vẫn còn tiếp tục sản xuất tập trung trong thế
kỷ XV-XVI, thậm chí còn đến thế kỷ XVIII. Chính vì thời gian tồn tại
đó mà học giả Nhật, được giải thích từ chữ gò/“mound” có nghĩa là
“làng” (Momoki Shiro 1993) và gợi ý từ tên gò Hời chỉ một tộc người
lạ (thật ra chỉ người Chàm) nên chuyển dịch là “village of foreigners”,
