là thợ, và thợ không phải không có người địa phương được mướn vào
làm - tên gò Hời còn lại cũng là thêm một bằng chứng nhỏ. Dấu vết
thế kỷ XI mà học giả thấy trên gốm của họ là di chủng của quá khứ
(thế kỷ XI còn là của thời đại Tống) bởi vì đã không thấy chúng trên
các tháp ở Bình Dinh/Vijaya, nghĩa là chúng chỉ xuất hiện trong thời
bình về sau, sớm nhất là những năm cuối thế kỷ XIII, qua thế kỷ XIV,
thời gian tương đồng với phỏng đoán của các nhà khảo cổ học. Gốm
đó là chứng tích của một tập đoàn dân tộc bỏ chạy đến đất Chàm, có
kẻ bị giết vì sự xung đột của các đối phương nơi họ sống gây vạ, trong
đó không phải họ không có phần trách nhiệm, cuối cùng một lớp
người bám trụ được, như bà con họ ở tất cả các nơi khác, và đem lối
sống, kiến thức kỹ thuật từ quê gốc, thực hiện trên đất mới. Họ vẫn
phải làm một vài vật dụng của địa phương theo sự thích ứng với nơi ở
mới, như những cái Kala còn để lại cho thấy, nhưng rõ ràng không
phải là một bộ phận khắng khít với truyền thống nơi họ nương tựa.
Những con người đã chết, những kết quả phi vật chất đã tan biến, hòa
lẫn với địa phương không còn có thể nhận ra, nhưng dấu vết vật chất
thì khó hủy hoại: các đồ gốm sành cao cấp đã theo thương thuyền đi
khắp thế giới, và còn lại nơi dấu vết các lò nung sụp đổ, chìm lấp.
Với cung cách luồn lách trên đất lạ để tồn tại, tạo thịnh vượng
còn được chứng kiến đến tận ngày nay, tập đoàn lưu vong đó có thể
thoát qua biến cố xung đột Chàm Việt, rồi khi đất thuộc về Việt, sống
giữa vùng trống của các quyền lực trung ương, họ lại luồn lách qua
các thủ lãnh địa phương mà chúa Nguyễn nuôi dưỡng bằng cách thu
tiền phong chức như Lê Quý Đôn còn thấy. Tiền mua chức của các thổ
hào hẳn không sai chạy là có sự đóng góp của các chủ lò sành sứ trong
vùng - hay chính là họ đã tích cực tham gia để bắt đầu chen vào khung
quyền lực chính trị ở cấp thấp. Con cháu họ thay đổi dần theo sự
chuyển hướng dòng thương mại chung, hoặc mua ruộng thành địa chủ,
học hành làm quan, hoặc thuê ruộng thành tá điền trở thành người địa
phương, hay cùng với những lớp người sau, đóng chốt ở các “thị tứ”
