tàn của gốm Gò Sành lại có lẽ là do nguyên nhân biến động địa hình
nơi này. Nhà khảo cổ ngày nay thấy một khu lò bị bỏ vì con đường
nước ra sông lớn bị bồi lấp.
Nhìn ở tầm mức rộng hơn cũng thấy có
hiện tượng tương tự. Đường nước thông ra biển: Sri Banoi/Chiêm
Thành cảng/cửa Tỳ Ni/cửa Nước Mặn đang trên đà cạn dần. Đã có
vùng đất bồi sau này mang tên Gò Bồi, quê mẹ Xuân Diệu, xuất hiện
xa hơn Nước Mặn về phía đông (vì dòng chảy đã yếu đi?) chặn lối ra
biển trong khi các đụn cát dồn lên từ phía bờ đông nối hòn đảo có núi
Rổ Đó Khổng Lồ của “... Bình Nam đồ” thành bán đảo Phương Mai
ngày nay. Lại cũng có thể nghi ngờ sự lấp cảng không hẳn chỉ vì yếu
tố thiên nhiên mà là có sự can thiệp của con người. Chiến tranh từ
cuộc nổi dậy của Tây Sơn đã gây sự tàn phá nội địa, làm cho thuyền
bè xa lánh, cảng khẩu bỏ luống, không có sự chăm sóc của con
người... Chứng cớ rõ rệt là trên bản đồ 1774, Nước Mặn là “hải môn
thâm” thế mà khi phái đoàn Macartney đi ngang qua (1793) nó chỉ còn
là một lạch nước nhỏ và biến mất trên bản đồ 1801 của L. Barizy. Phải
nói đến tác động của địa hình vì sự phát triển của gốm Gò Sành, trước
khi có kết quả bồi lấp đó, có thể nói đã là yếu tố xây dựng triều đại
vinh quang cuối cùng của vương quốc Chiêm Thành: triều đại Chế
Bồng Nga.
***
Kỳ lạ, không thấy dấu tích trên đất Chàm tên ông thủ lãnh khi
tiến quân ra Thăng Long đã làm cho vua tôi Việt khóc lóc chia tay, kẻ
được lệnh đánh giặc, người chạy trốn theo tiền của cất giấu. Không
thấy một bia Chàm nào mang tên có thể xác nhận tương đương với
Chế Bồng Nga của sử Việt. Niên giám Hoàng gia của Chàm đưa ra tên
(Po) Binosuor nhưng niên đại thì không giống: 1328-1373. Người ta
đã chỉ cho chúng tôi một vùng cát trắng, bảo rằng nơi đó có mả một
ông vua không được nằm trong các đền miếu thờ cúng, vì mất đầu.
Chi tiết đó có vẻ hợp với sử sự ghi Chế Bồng Nga bị Trần Nguyên
