Chiêm vẫn bị đàn áp, phải “chạy trốn hay khóc lóc xin hàng”. Tiến
trình vực dậy phải qua sự phát triển thương mại, dấu hiệu là ở cửa biển
chính Tỳ Ni, là “bến tàu xung yếu... nơi tụ tập người buôn bán (tuy)
phức tạp” nhưng vẫn có tổ chức với “viên coi cảng” mà Đoàn Nhữ
Hài ranh ma hù dọa (1303).
Khảo cổ học ngày nay cho ta thấy món hàng chính là “gốm Gò
Sành” tung ra khắp thế giới. Tổ chức sản xuất gốm cao cấp đã mang
tính cách phức tạp, đòi hỏi kỹ thuật cao, kỷ luật nội bộ, đưa lên thành
món hàng quốc tế lại còn phải thêm kiến thức về giao dịch, tất cả là
nền tảng của một vùng Vijaya phục hưng mà Đoàn Nhữ Hài không thể
thấy đến chi tiết được. Sự buôn bán phồn thịnh trên mặt biển làm đà
cho việc tạo dựng một lực lượng thủy quân hùng mạnh. Sự bình yên
này lại kéo theo nhiều sự thịnh vượng khác, trong đó có nghề đánh cá.
Thầy giảng Ý Odoric de Pordenone (không đến Champa) ghi chuyện
vào thế kỷ XIV rằng có “một điều rất kỳ lạ, là mọi loài cá trên biển
đều đến đây, tựa như người ta không thấy gì trên biển ngoài cá cả...”
Nhà du hành Ả Rập Ibn Batutah đến Panran cũng nói: “dường như tất
cả các loài cá đều tụ tập ở đây”. Sự dồi dào đó còn thấy dưới thời chúa
Nguyễn, trên tấm bản đồ “Giáp Ngọ niên (1774)...” có vẽ tháp Phố
Hài (Phan Thiết) như cái tháp chùa chín từng, có ba con cá quay đầu
về tháp với ghi chú “Mỗi năm ngày tháng 5, bọn cá quay đầu chầu về
tháp”. Và dân Việt đến thay thế, ngày nay cũng vào khoảng thời gian
ấy có tế lễ, có hội cầu ngư, chỉ khác là dùng phương tiện văn hóa của
mình: hát bả trạo. Trên nền tảng của sinh hoạt phồn thịnh đó là vai trò
của những cá nhân nổi bật, biết thu tóm sinh lực chung để phục vụ cho
tham vọng riêng của mình: Chế Bồng Nga, La Ngai như sử quan đã
nêu ra.
Sự hồi phục của Chiêm Thành trở lại lần đầu qua nhiều thế kỷ là
trận đánh thắng quân can thiệp của Trần đưa Chế Mỗ - một anh Chế
nào đó, về nước tranh quyền (1352). Không thấy bóng dáng Chế Bồng
Nga nhưng đã thấy hiện tượng lính Chàm “thay đổi dần dần thói cũ,
