dạng hình khác của “cột đá chùa Dạm” như ý của ông Nguyễn Hùng
Vỹ. Điều này giúp ta liên tưởng đến chuyện Lý Thái Tông vào thăm
chùa cổ Tùng Sơn, thấy “trong chùa... (có) cây cột đá lệch nghiêng sắp
đổ”, nghe vua thở than liền đứng thẳng dậy. Chuyện ghi để biểu dương
tính thần thánh của hoàng đế, nhưng đối với chúng ta thì đó là chuyện
cây trụ đá (để phân định chi li hơn) chứ không phải là cây cột - một trụ
đá đoán là có bề thế phức tạp chứ không phải chỉ có vài tấc trơn tru!
Tuy nhiên vì có cây trụ Hoa Lư biết chắc chắn là của Đinh Liễn (973,
979) nên tuy cũng chia sẻ ý kiến của ông Nguyễn Hùng Vỹ, do đó lại
thấy loại kiến trúc một cột kia không hẳn là riêng biệt của Lý mà cũng
chỉ là một dấu vết tiếp thu. Đồng thời với cây cột kinh tràng kia còn
thấy những cây đá cao 20 cm mà người ta hà tiện không ghi hình, vẽ
phác nên ta chỉ có thể nghĩ là các trụ đá mà thôi. Trụ đá linga còn bên
trong các tháp Chàm, cũng thấy ở các “chùa Chà” Sài Gòn, có các bà
hiếm muộn vào rờ đầu, xin con! Nếu có một sự liên tưởng quá đà để
so sánh chúng với các trụ Hoa Lư hay trụ Lý thì cũng chỉ vì thiếu bằng
chứng về các bước ảnh hưởng trung gian của một sự tiếp nhận văn hóa
phức tạp có thể có, chứ không hẳn vì “tinh thần dân tộc theo quan
điểm hiện hành”.
Nói rằng Lý kỳ thị với Ấn giáo tức là phủ nhận rất nhiều chứng
cớ thành văn khác của Đại Việt. Lê Tắc nói Thánh Tông bắt công trình
sư Chàm về xây cất, tất nhiên mô hình tháp còn lại là Trung Hoa như
phải có do gốc tích của vua và cận thần, cũng như tình hình, theo ông
là “các kiến trúc tôn giáo và quan dụng đều thấm đẫm triết lý Phật
giáo (Trung Hoa)”. Tuy nhiên trong các di vật thờ tự còn lại cũng thấy
có các kinari, garuda, con vịt... dấu vết toàn bộ các tháp đều xây trên
cao độ - để có thể gọi là “sơn”, vướng víu ý tưởng hòn núi Meru, tin
tưởng từ nơi cỗi gốc của các tù binh, như các tháp đang còn ở Bình
Định, khác với tháp Phố Minh của Trần nằm trên đất bằng. Hai ông
Trần Quốc Vượng và Trịnh Cao Tưởng đã nêu một dãy tên của một
kiến trúc thờ tự giúp chúng ta xét thêm vân đề; đền ứng Thiên, đền
