Hậu Thổ, đình Nhà Bà, đình Láng Hạ, xây cắt mang dáng đền, chùa,
đình. Hai ông giúp chúng ta đưa ra một chứng liệu hiện tại chứa đựng
quá khứ dài lâu, để khi nối kết với bằng cớ lịch sử thành văn khác,
nhìn ra các tầng lớp văn hóa khảo cổ chồng chất trên mình nó. Đi
ngược thời gian, tên “đình” Láng Hạ giữ trong mình lớp kiến trúc đời
Nguyễn của nó, tên “đình” Nhà Bá nối kết thời kỳ nó là “đền” (xây ở
làng An Lãng Láng - VĐULT), vướng víu lúc nó còn thờ thần Hậu
Thổ của văn minh Trung Hoa mà nho gia Lý Trần đặt tên cho một đền
mang tính phồn thực rõ ràng của Chàm, bởi vì có tên đền ứng Thiên
(Hóa Dục), thờ Địa Kỳ Nguyên Quân (Bà Chúa Xứ) theo các tước
phong của Trần (1285, 1289, 1313). Thần lại làm chủ đàn Viên Khâu
(1154) thay chỗ của ông Trời đời sau, và cụ thể xác thân thần theo
thần tích và các tước phong kia, là một bộ linga-yoni của Lý Thánh
Tông đưa về cùng lúc với 50 000 (?) tù binh, có các công trình Sừ sẽ
xây tháp Lý đã nói.
Sử gia không dám lấn lướt chuyên viên các ngành khác (lấn
người ta thì làm sao giữ được phận mình?) nhưng trong lãnh vực riêng
xin vẫn còn chỗ để giữ cho mình. Sử học có ưu thế là đeo đẳng theo
mình ý thức thời gian, cho nên khi mượn những chứng dẫn ở các nơi
khác, đã đem chiều sâu quá khứ vào các sự kiện, hiện tượng của các
ngành vốn chỉ cần chuyên chú vào tình trạng hiện tại của chúng mà
thôi. Ví dụ từ kiến trúc nơi làng Láng Hạ kia, có thể các nhà dân tộc
học chỉ làm việc miêu tả (Nguyễn Văn Khoan), mở rộng khu vực địa
lý phân bổ (Nguyễn Văn Huyên), hay mầy mò sách vở Hán nôm (Lê
Văn Hảo) nhưng tất cả cũng chỉ là nhìn trên một mặt bằng thời gian có
xê xích để nói về một dạng đình Việt Nam đang hiện diện trên xứ Bắc.
Trong khi đó các ông Trần Quốc Vượng, Trịnh Cao Tưởng (1978) lại
nhận ra dấu vết xa xưa của đền chùa, thấp thoáng trong các tên khác
để đề nghị một cách nhìn khác về ngôi đình làng. Một ý tưởng hơi
khác lạ như thế, tuy mang rất nhiều chứng liệu nặng ký nếu chịu để
khai thác ra, lại thật không dễ dàng được chấp nhận trong tình hình
