của những người họ Trịnh giúp Lê Lợi và Trịnh Kiểm, người còn để
lại tông tích rõ ràng mà con cháu không cần bám vào “ông cha” của
thế kỷ XV.
Trong Những phát hiện khảo cổ học mới năm 2001, có báo cáo
về hàng trăm ký tiền cổ xuất hiện ở Bình Định, Phú Yên. Năm 2002
lại có ba bài về tiền cổ, tất cả chứng tỏ trong nước không có chuyên
viên về loại này. Không có suy nghĩ thông minh đã đành mà thành
kiến tự phụ địa phương tại càng làm rối rắm thêm vấn đề đáng lẽ
không nên có. Việc đồng An pháp của Hà Tiên chỉ cần nói vài câu là
giải quyết xong, thế mà chỉ vì cho rằng chỉ có vua Mạc ở miền Bắc
mới có danh nghĩa đúc tiền nên lằng nhằng cãi nhau nhiều năm, qua
lại đến hơn 10 bài tranh luận (Nguyễn Anh Huy, “Những nhận định về
“họ Mạc đúc tiền” trong Nam Bộ, đất và người, tập II, 2003, tr. 209).
Chắc vì thấy tranh cãi nhiều quá nên một cổ tiền gia ngoại quốc đã
chọn thế đứng hàng-hai: tiền An pháp (lôi luôn cả một hai loại Thái
bình) có thể là của Hà Tiên, có thể một số ít của Mạc - mà lại nghiêng
về phía Mạc, để thành một mục riêng trong sách (Dr. R. Allan Barker,
The Historical Cash Coins of Việt Nam - Vietnam’s Imperial History
as Seen Through its Currency, Part I: Official and Semi-Official Coins.
Singapore. 2004, tr 148-150).
Đây là nói về phương diện tính theo số lượng trong một “quan
tiền tốt” 600 đơn vị của bài phong dao “Một quan tiền tốt mang đi...”
Vì nhìn theo chất lượng, theo giá trị nội tại của chất kim khí nằm trong
tiền thì tiền cổ/quý là tiền chính thức của triều đình - xưa/“cổ” và
đương thời, thường thuộc loại dày, lớn có đường kính 22-24 mm, còn
tiền sử/gián là tiền đúc lậu không đủ chất đồng, xấu, nhỏ, cỡ 20-21
mm mà thôi. Một quan tiền thuộc loại tốt được thông dụng, thỏa thuận
sử dụng trong dân chúng chỉ có 360 đơn vị, có tên là tiền “sử” như đã
nói, còn với quan tiền có 600 đơn vị mà lẫn lộn tạp nhạp, chệch choạc
loại xấu, nhỏ, kém chất thì mang tên tiền “gián” như hàm nghĩa của
chữ này. Tình trạng tiền tệ rắc rối phát sinh hai cặp tên mang ý nghĩa
