xong, chỉ vì thần là tượng trưng cho sinh hoạt thương mại. Chợ đông
người, sinh hoạt phồn thịnh nên Trần muốn chém người “phỉ báng nhà
nước (vua)” để thị chúng cũng đem ra xử ở đây (1283). Lại còn thêm
chợ Tây Nhai nữa (1035). Bước phát triển mới của Lê hẳn là làm mất
cái tên Bụng Rồng mang tính cách phong thủy rơi rớt của Đạo giáo
thời Đường mà thay vào cho hợp với thời đại buôn bán Tống, Nguyên,
bằng ông thần cụ thể của thương nghiệp, thần Bạch Mã Balaha, còn
tên tới bây giờ. Thế thì tuy không được như Trung Quốc, nhưng Đại
Việt cũng có một bộ phận thương nhân khuất lấp dưới mắt nho sĩ mà
vẫn thường trực, để kéo theo sinh hoạt riêng đi với tiền bạc rủng rỉnh,
trong đó có sinh hoạt gái. Các ông quan của Lê Hiến Tông đi về Tây
Kinh, hay những người dắt mối bị tố cáo vào thời sau, hẳn là lấy
nguồn cung cấp nếu không từ chợ Tây Nhai thì cũng là từ chợ Đông
này.
Ở các thế kỷ XVII, XVIII, trên hai phần đất nước, giao thương
mở rộng nên Đàng Ngoài có sinh hoạt của các làng nằm dọc La
Rivière du Tonkin, đón các thương khách ngoại quốc, phát sinh một
thần Bạch Mi nội địa là thần Liễu Hạnh, còn được các chị em ta ngày
nay đến cầu khấn ở đền Phủ Giầy. (Trần Quốc Vượng, Dặm dài đất
nước, Nxb. Thuận Hóa 2006. Ông này tuy không dám xác định nhưng
cũng ngụ ý cho Liễu Hạnh là một “gái làng chơi”). Sinh hoạt mại dâm
của Đàng Trong cũng có vẻ buông thả không thua kém, lại thêm có
chứng kiến của người ngoại quốc được mời chào. Một du khách tình
cờ trên đường từ Hội An đi Phú Xuân triều kiến chúa Nguyễn (2-1-
1765) gặp một cô gái đẹp, cho tiền định mua dâm, cô gái bỏ chạy thì
một người đàn bà có tuổi tiến đến “ngỏ ý tìm hộ một thôn nữ nhỏ...”
(Nguyễn Sinh Duy, “Nhật ký du hành xứ Đàng Trong của James
Beans”, Nghiên cứu Huế tập 2, 2001, tr. 155).
Dưới không theo lễ thì vua việc gì phải bận tâm. Quan như
Nguyễn Lĩnh lấy em gái Mạc Đăng Dung sau khi có đến 10 vợ lẽ thì
vua tam cung lục viện là chuyện đời thường. Cho nên sử thần lại có
