Người chú bản dịch Toàn thư dẫn Lê Quý Đôn cho biết thêm chi
tiết về An Vương Tuân. Ông là người thông minh học rộng, sức lực
hơn người, nhưng tính ngang bướng, thích mặc áo phụ nữ, hồi nhỏ vì
không được như ý, đem thuốc đầu độc mẹ. Chuyên viên về sexologie
hẳn có suy đoán hơn chúng ta với những chi tiết này. Người thường
chỉ có thể đoán rằng tính chất về sức lực, trí thông minh được nêu ra là
để nói về những yếu tố cá tính mạnh, đối kháng với tính nữ tiềm tàng
trong người ông. Kết quả đưa đến việc bỏ thuốc độc mẹ là sự chống
đối (“ngang bướng”) với những uốn nắn người con theo trí tưởng bình
thường của người mẹ, trong đó hẳn không thiếu những lời chế giễu,
răn đe. Nhưng đó là cá tính thiên bẩm, hay nói với sự thông cảm như
của ngày nay, đó là do sự tạo giống bất toàn mà trong một chừng mực
có thể sửa chữa được thì ảnh hưởng khuôn khổ xã hội sẽ mang lại kết
quả đổi thay. Sống trong khuôn khổ của một quan niệm nam nữ rành
rẽ thì về lâu về dài, khi lớn lên, qua thấm nhuần của kinh sách học
được, An Vương Tuân sẽ trở lại như mọi con người khác. Cá tính nữ
đã biến mất, hay bị nhận chìm trong sâu kín mà người đương thời
không thấy, hay không quan tâm tới nữa. Lời Lê Quý Đôn làm nổi sự
hả hê của một người thấy có kẻ trở về với chính giáo “sửa bỏ nết cũ,
thờ mẹ rất hiếu”. Nhưng khi sử gia vô tình dùng ngôn từ kinh sách
“giữ mình kín đáo” để chứng tỏ thêm sự đắc thắng của đạo lý, thì đồng
thời cũng cho chúng ta hiểu được nỗi khổ tâm của một con người lạc
loài với giới tính xác định vốn có từ trong căn bản mà phải bị đàn áp,
nén sâu.
Bệnh vô sinh như của Tự Đức được người sau biết rõ vì sử có
ghi, và ông phải nuôi đến ba người để kế nghiệp (mà ai cũng đều chết
thảm theo với rối loạn ngoại xâm). Bầy tôi thì dễ nói hơn, tuy cũng
không nhiều lời. Đó là Tống Phúc Đạm (+1799), người xung đột với
Bá Đa Lộc, ông tướng “sợ súng... từng có tật ngầm (?), không gần đàn
bà nên không có con.” (Đại Nam liệt truyện, tập 2, tr. 160-161.) Ông
bị liệt dương hay như Lê Văn Duyệt?
