ĐỒNG TIỀN ĐỒNG
Về hình thức thì đồng tiền có dạng tròn vành, vuông lỗ với ý
nghĩa trời tròn, đất vuông, căn bản của kiến thức địa lý, thiên văn học
ngày xưa, thật là xưa, được chuyển sang quan niệm siêu hình về sự an
bình, hạnh phúc thường tục: mẹ tròn con vuông. Ý nghĩa siêu hình ấy
lại kèm theo niên hiệu của ông vua cho nên miếng đồng nhỏ ấy có khi
trở nên quý giá hơn giá trị thật của nó, và được dùng làm “tiền
thưởng”:
Vua khen thằng Cát có tài,
Ban cho cái khố với hai đồng tiền.
Ông Hoàng Xuân Hãn bảo rằng đó là tiền thưởng (kèm theo “cái
áo” chớ không phải là cái khố) cho ông Lê Ngô Cát, người viết Đại
Nam quốc sư diễn ca. Nhưng kẻ xấu miệng thì lại dựa vào chứng cớ
xưa (ghi rõ ràng trong Toàn thư) rằng đó là nói về “thằng Cứt”, ý
nghĩa cũng như trong vế câu đối: “Trời sinh ông Tú Cát/Đất nứt con
bọ hung” vậy. Cho nên thưởng cái khố với chỉ hai đồng tiền là tương
xứng với nhau rồi.
Thường thì đồng đơn vị có đường kính khoảng 24 mm nhưng vì
nhiều lý do, kể cả lý do ăn-gian, kích thước chuẩn không thể đều đặn
khít rịt như đồng tiền Mỹ ngày nay. Kích thước 24 mm xê xích chỉ vì
cách thức đúc thủ công đã đành mà còn vì người ta muốn đúc nhỏ để
lợi nhiều đơn vị, tạo ra những vấn đề rắc rối nan giải trong hệ thống
trao đổi bằng tiền từ khi nó xuất hiện trên thị trường.
Vì muốn ăn-gian cho nên người ta đúc tiền bằng các thứ kim loại
dễ cháy như thiếc, chì, hay trộn lẫn với kim loại chính do đó đỡ tốn
công, ít hư hao, giá thành thấp rồi tung ra thị trường “mập mờ đánh
lận con đen”, cứ tính theo kiểu “đếm đầu chia xâu”; một, hai, ba... một
tiền, một quan là... ăn-tiền. Tất nhiên người ta cũng thấy được giá trị
